مجله مطالعات ایرانی
پیاپی 9 (بهار 1385)

سرزمین ایران به دلیل برخورداری از جغرافیایی متنوع و گونه گون، موجب پیدایش فرهنگ های متنوع با خاستگاه های ناشناخته شده است. فرهنگ های بزرگی همچون ایلام که خاستگاه و حتی محل اصلی نشو و نمای آن ها در تاریکی و ابهام فرو رفته است.
تا حدود صد سال پیش شناخت ما از ایلام محدود به نام آن تمدن از طریق چند کتیبه بود و سپس، با حفاری های شوش و سایر مناطق ایلامی، این شناخت و آشنایی بیشتر شد. تا اینکه در سال1972 کاوش های سامنر (sumner، 1972) در تل ملیان در بیضای فارس، بیشتر دانسته های دانشمندان درباره ی ایلام را دگرگون کرد و به زبانی دیگر، بخش هایی از پژوهش های ایلامی شناسی در سایه ی دستاوردهای او و همراهانش کم رنگ و ناکارآمد گردید. شاید بیشترین سود حفاری های سامنر متوجه انشان یا انزان مندرج در کتیبه های سارگن و گودآ و سپس، کورش بزرگ شد که تا سال 1972 مکان آن بختیاری و خوزستان تصور می شد، اما این بار، با کتیبه های یافته شده توسط سامنر و قرائت آن توسط راینر (Reiner، 1973)، روستای ملیان در بیضای فارس بیشترین نقش تاریخی را در تاریخ ایلام ایفا خواهد کرد و به قلب انشان باستانی بدل خواهد شد. این جستار می کوشد، با مراجعه به منابع و مراجع جدید به قطعی کردن این مساله برای پژوهشگران بپردازد.

بسیاری از واژه های زبان فارسی ناشناخته مانده، ریشه و معنی درست آنها روشن نیست. در این مقاله سعی ما بر آن است تا تعدادی از واژه های زبان فارسی را ریشه یابی کنیم.

این کتاب شناسی شامل معرفی 350 کتاب و 105 مقاله می گردد. از میان کتاب ها برخی کاملا حاوی ضرب المثل هستند، و برخی دیگر درباره ی فرهنگ مردم است که بخشی از آن به ضبط ضرب المثل های منطقه ای اختصاص یافته است. کتاب ها، براساس نام کتاب و مقالات، براساس نام نویسنده تنظیم شده است. تعداد امثال کتاب های این مجموعه بالغ بر 000/120 مثل غیرتکراری است.
این حجم قابل توجه گویای غنای فرهنگ شفاهی و میراث فرهنگی و گنجینه ی ارزشمند امثال ایرانی است و چنانچه با پژوهشی میدانی امثال فارسی در ایران جمع آوری شود، حجم آن دو چندان، بلکه بیشتر می شود.

پیوند دیرینه ی دو ملت بزرگ، از تبار آریاییان هند و ایران، آن چنان آشکار و عینی و تار و پودش به هم تنیده است که در نگاهی به فرآیند دگرگونی های تاریخی، سیاسی، فرهنگی می توان گفت انگلیسی ها ابتدا هند را از ایران گرفتند، سپس خودشان توانستند در ایران حضور یابند.
برای رهیافت ما به هسته ی اصلی سخن در این نوشتار، ابتدا گذر کوتاهی است در بحث اسطوره شناسی و ورود به خواب و رویاهای فردی و جمعی جامعه، زیرا هر خواب و رویایی، اسطوره ی فردی است، ولی اسطوره، خواب جمعی جامعه است.
منابع و مدارک اسطوره های هند، در بخش دیگری از مقاله مورد توجه خواننده ی این گفتار قرار خواهد گرفت.
پیوند اسطوره ای نژاد آریا با خدایان سرزمین هند نشان می دهد که نژاد آریا، تنها وارث زمین خواهد بود، زیرا ایندرا، خدای خدایان، گفته است: من زمین را به آریه بخشیدم، این موضوع در بخش دیگری از مقاله آمده است.
ایندرا، ثری تئون و سپس اژی دهاک (= ضحاک)، یا وریتره، در بخش عمده ی این مقاله واکاوی شده اند، زیرا پس از واکاوی آن ها، زمینه ی سنجش فریدون و ایندرا می توانست فراهم گردد.
از سه مقوله ی حضور در تمدن بشری و اژدهاکشی یا دریافت لقب «ورتر غنه» و سنجش وسیله ی اژدهاکشی آن دو، به دلیل کوتاه نویسی و کوتاه گویی، دو مقوله ی اول بیشتر مورد توجه قرار گرفتند.
طبیعی است که تنها بهره گیری از «وداها» و «شاهنامه» و دریافت شاهدهای مناسب می توانست نویسنده را برای پی جویی بحث یاری کند.
از بهره های دیگر این مقاله برای نویسنده، دست یابی به اطلاعاتی است که ابلیس، دیو و اژی دهاک را در سه حوزه ی معنایی جدا قرار می دهد. این موضوع می تواند بهانه ی تهیه ی مقاله پژوهشی دیگری باشد برای نگارنده و یا دیگران.
از اینکه در برابر خوبی های خوبانی چون ایندرا و ثری تئون، وریتره و اژی دهاک دو جزء بیگانه اند، می توان نتیجه گرفت که هستی بر خیر محض است، شر و بدی در جوهر هستی نیست و صورت عرضی هستی هستند، پس بر ماست که دنیای انسان ها را بر اساس خیر محض بسازیم.

تاریخ آیینه ی روزگاران است و آنان که با کلک سحرانگیز خود غبار فراموشی از چهره ی آن زدوده اند، آیینه دارانی هستند که دیرینه عروس گذشته را فرا راه آیندگان نهاده اند تا ببینند و گذار عمر را به تماشا بنشینند و بدانند که بر آنان همان خواهد رفت که بر دیگران، فاعتبروا یا اولی الابصار.
افضل الدین کرمانی از آن رادمردانی است که با سوهان اندیشه و صیقل احساس، زنگار تحریف و انحراف را از چهره ی غبار آلود کرمان به یک سو زده تا ایران و جهان بداند که این خطه ی نجیب و مظلوم، اما سرافراز را چها بر سر رفته است. در این مقاله خواننده با اندکی از بسیار آنچه کرمانیان دیده اند و گاه به جان خریده و گاه با نثار خون خود از آن روی برگردانیده اند، آشنا می شود.

مقاله ی حاضر به قصد معرفی گزارشی از معماری ارگ بم و اخبار کرمان و بلوچستان در عهد مظفری و پژوهشی درباره ی آن نوشته شده که پیشتر در سال 1317 ق در روزنامه ی حبل المتین، چاپ کلکته، انتشار یافته است. گزارش معماری ارگ بم گویای اوضاع سیاسی اجتماعی و اقتصادی ناحیه ی کرمان و بلوچستان است و از نظر مطالعه ی باستان شناسی، معماری و تاریخ سیاسی و مسایل سرحدی مناطق یاد شده، اهمیت به سزایی دارد. نگاه نقادانه ای که نگارنده ی ناشناخته ی، «مکتوب اربعه ی بم» دارد، حاکی از آگاهی کامل و دقیق وی از اوضاع آن نواحی و نیز دربردارنده ی راه حل هایی برای بهبود وضعیت نامطلوب آن مناطق است.

دور ماندن ادبیات از اندیشه های علمی و نظری معاصر و بی اعتنایی به مباحث مربوط به تئوری ادبیات، آسیب های جدی به عرصه ی ادبیات وارد آورده است. رویکردهایی مانند هرمنوتیک و شالوده شکنی موجب دگرگونی چشمگیری در نظریه پردازی ادبی شده است. در میان نگرش های جدید، معناشناسی زبان تا حدی می تواند به مطالعات تاویل متن یاری رساند و خواننده را با مبانی فهم متن آشنا کند. اما از سویی، سنت گرایی ادبی گاه مانع از آن است که خواننده بتواند به فهم دقیق متن بپردازد، به ویژه که بارزترین رفتار اقتدارگرایانه ی سنت ادبی در «معنا» نمود می یابد و این برخاسته از این باور است که انسان آن گونه که جهان را می بیند، معنا را درک می کند.
مطلق گرایی معنا و نگاه یک بعدی حقیقت در نزد انسان سنتی گذشته، به «تعین معنا» انجامیده و این، همان مرز بین سنت و نوگرایی در نقد و تحلیل معنای متن به شمار می رود. در این مقاله کوشش شده به مباحثی درباره ی رازناکی متن و ارتباط آن با معنا و فهم متن، نظریه ی شالوده شکنی، مرکزیت زدایی از متن و مباحثی از این دست پرداخته شود.

در تفسیر سورآبادی، مفسر قرن پنجم هجری، داستان سلیمان و چگونگی سخن گفتن او با پرندگان ذکر گردیده که موضوع آن درباره ی قضا وقدر است، نویسنده درحاشیه ی داستان نیز به موضوع عاشقانه ای پرداخته که در آن، پسر پادشاه مغرب، دلباخته ی دختر پادشاه مشرق می شود و این دو، با اسبی که میان آن را تهی می کنند، عنقا- دایه ی دختر پادشاه مشرق- را می فریبند و به وصال هم می رسند.
در داستان ایلیاد، اثرهومر (قرن هفتم پیش از میلاد) نیز سپاهیان یونان که ازپایداری مردم شهر تروا به ستوه آمده اند، با ساختن اسب میان تهی چوبینی که چند تن از دلاوران یونان در آن پنهان شده اند، مردم شهر تروا را می فریبند و به شهر تروا وارد می شوند. آنگاه، در نیمه های شب، دروازه های شهر را می گشایند تا سپاهیان یونان وارد شهر گردیده، آن را تسخیر نمایند.
در این پژوهش، نگارنده کوشیده است با توجه به صد سال حکومت اسکندر مقدونی و سلوکیان بر ایران، راز همانندی این دو داستان را از طریق شرح و تحلیل برهه های تاریخی پیوند ادبیات ایران و یونان و روم باز نماید.

این مقاله پژوهشی است در باب شکل گیری اساطیر به عنوان نقطه ی عطفی در ظهور نوعی جهان بینی هدفمند و پاسخی به پرسش های متعدد اقوام اولیه از طبیعت و کنش های آن. مراحل شکل گیری اساطیر خود نسبتی مستقیم با مجموعه نیازهای انسانی دارد که متاثر از عواملی همچون اقلیم و مناسبات اقتصادی است.
تمدن های ایران و یونان نیز به مثابه دو تمدن بزرگ و تاثیرگذار در سیر تمدن عظیم انسانی، خارج از این قاعده عمل نمی کرده اند. اقلیم و مجموعه شرایط طبیعی و اقتصادی نقشی مستقیم در شکل گیری اساطیر این دو تمدن- که بعضا بسیار متقاوت ظهور می نموده اند- ایفا می کرده است که این در تراژدی یونانی و حماسه ی شاهنامه نمودی واضح دارد.

با توجه به اهمیت جغرافیای تاریخی غرب ایران، متاسفانه تاکنون کمتر به جغرافیای تاریخی منطقه ی زاگرس مرکزی پرداخته شده است. این منطقه بخش عمده ی استان کرمانشاه و بخشی از استان های همجوار آن را تشکیل می دهد. آنچه به عنوان یک کلیت اساسی مطرح است، اینکه این منطقه به عنوان خاستگاه اولین حکومت ایرانی، یعنی مادها، دانسته شده است و همدان به عنوان مرکز این حکومت از شهرت جهانی برخوردار است، لیکن در خصوص شهرهای دیگری که در این محدوده و خصوصا در مسیر راه باستانی به سمت بابل قرار داشته اند، کمتر نوشته شده است.
در این مقاله، موضوعات در چهار دوره ی زمانی شامل جغرافیای تاریخی زاگرس مرکزی از آغاز تا دوره ی هخامنشی، دوران هخامنشی، دوران اشکانی و بالاخره، جغرافیای تاریخی منطقه در دوران ساسانی مورد بررسی قرار می گیرند.

رودباری گویش منطقه ی گرمسیری جنوب استان کرمان است. در نقاط مختلف این منطقه گونه های متفاوتی از این گویش رایج است. این مقاله به بررسی فعل در گونه ی رایج در شهرستان رودبار می پردازد.
مواد زبانی این تحقیق تماما از طریق مصاحبه با گویشوران و ضبط گفتار آن ها تهیه شده. سپس، این مواد زبانی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و قواعد مربوط به فعل از آن استخراج شده است. در این مقاله، مبحث صرف فعل در زمان ها و وجه های مختلف بیش از دیگر مباحث مربوط به فعل مورد نظر بوده و به آن به صورت مفصل تر پرداخته شده است.

شاهنامه ی فردوسی سرشار از نکته های ناشناخته و مبهم است. این متن ارزشمند که مایه ی مباهات مردم ایران است، درگذر روزگاران و به دلایل مختلف دستخوش تغییر و تصحیف های گوناگون شده و در نتیجه، از صورت اصیل خود که زاده ی طبع حکیم طوس می باشد، دور افتاده است. گاه کاتبان با افزودن یک حرف ربط، موجب شده اند ساختار دستوری یک بیت تحول یافته و معنایی برخلاف آنچه مورد نظر فردوسی بوده است، بدهد. در این گفتار، دو صورت از یک ساختار دستوری که با عبارت «چنین گفت که» یا «چنین گفت:» آغاز می شوند، مورد بحث قرار گرفته است و در بیت مورد نظر صورت چنین گفت، با فاعل تاویلی که به صورت جمله بعد از آن آمده، ترجیح داده شده و یکی از مشکلات معنایی و منطقی موجود در بیت برطرف شده است.

این مقاله واژه ی پیروز را بنابر تطور تاریخی و تحول واجی آن بررسی می کند. در مقدمه، خلاصه ای در مورد واژه ی پیروز آمده است. بخش بعدی به کاربرد واژه ی پیروز در فرهنگ های لغت معتبرکه منابعی مناسب برای مطالعه ی تاریخ زبان فارسی هستند، اشاره دارد. سپس، نظر زبان شناسان زبان فارسی در مورد تطور تاریخی این واژه و این که از چه واژه ی باستانی آمده، آورده شده است. به دنبال آن، نظریه آنان را بنابر تطور واجی زبان فارسی بررسی کرده، میزان هم خوانی واژه های ارائه شده را با واژه ی پیروز فارسی میانه و نو مقایسه کرده ایم. در آخر، بنابر کتب آواشناسی معتبر زبان فارسی از نظریات آنان نتیجه گیری شده است.

در این مقاله سعی شده که به ضرورت و اهمیت ادیان بزرگ آسمانی، به ویژه دو دین اسلام و زرتشتی، پرداخته شود و اثرات متقابلی که این دو بر یک دیگر دارند، مورد بررسی قرار گیرد. باوجود اهمیت بررسی نقش ادیان در حیات اجتماعی بشر، لازم است این نوع بررسی از دیدگاه جامعه شناختی صورت گیرد تا زوایای تاثیر ادیان بزرگ الهی و آسمانی به طور صریح تر و مشخص تری تبیین گردد.
این مقاله، همچنین، به دنبال عناصر مهم مشترکی است که میان ادیان زرتشتی و اسلام وجود دارد و در نهایت، به دنبال آن است تا نشان دهد که مبانی نظری دین اسلام را عناصر سه گانه ی اساسی زرتشتی (پندار نیک – گفتار نیک – کردار نیک) تشکیل می دهند.

شناخت و معرفی فرهنگ ملی راهی است برای مبارزه با تهاجم بیگانگان و ارایه ی اسناد هویت فرهنگی در تعاملات فرهنگی. جشن های ایران باستان علاوه بر جنبه ی مذهبی، از دیدگاه های تاریخی، ملی، گاهشماری، کشاورزی، اقتصادی و اجتماعی قابل توجه و بررسی هستند. در این مقاله برآنیم تا با استناد به منابع دینی و تاریخی به معرفی شش جشن بزرگ مذهبی در آیین مزدیسنا(1) که در طول یک سال خورشیدی در ایران باستان برگزار می شده و عمدتا جنبه ی عبادی و شکرگزاری داشته است، بپردازیم.

یکی از مشکلات بزرگ در زمینه ی ایرانشناسی و زبان های باستانی ایرانی، فقدان یک فهرست مشخص از دستنوشته های زبان های باستانی ایرانی است. یکی از بزرگترین موسسات دارنده ی این دستنوشت ها، موسسه ی شرق شناسی کاما (Cama Oriental Institute) می باشد. این مجموعه در بردارنده ی حدود 400 عنوان کتاب «اوستا-پهلوی» است با نقایصی در فهرست نویسی اصل مجموعه که در مقدمه به تفصیل به آن پرداخته شده است و البته چیزی از اعتبار نسخه ها نمی کاهد. امید که قدمی باشد در راه جمع آوری فهرست کامل نسخ از سراسر جهان.