نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
سال دوم شماره 2 (پیاپی 6، تابستان 1384)

تاریخ به صورت عام، و تاریخ اسلام که شاخه ای از تاریخ است به طور خاص مثل هر علم و رشته ای، یک سلسله اصول و مبانی نظری دارد که توجه به آن ها در مطالعات تاریخی بسیار رهگشا و مؤثر است. آگاهی از دیدگاه صاحب نظران در این باره می تواند به روشن شدن این مبانی کمک نماید، هر چند ممکن است گاهی اتفاق نظر وجود نداشته باشد. در این گفت و گوی علمی، دیدگاه استاد محترم حجه الاسلام والمسلمین آقای محمد هادی یوسفی غروی، پژوهشگر تاریخ اسلام، ارائه شده است.

«ازدواج» یا به عبارتی پیوند میان زن و شوی، «خانواده» را می آفریند و سپس از تجمع سازمان یافته خانواده هاست که یک «جامعه» شکل می یابد. از این رو، برای آشنایی با کفایت ها و کاستی های هر جامعه، در کنار همه پژوهش های لازم، ضرورت دارد که چند و چون ازدواج در آن جامعه نیز بررسی شود.
در این نوشتار با توصیف و تحلیل گونه های ازدواج در عصر جاهلی، جنبه ای مهم از اوضاع زن، خانواده و جامعه عصر جاهلی تبیین می شود. گفتنی است که مقطع تاریخی یاد شده، مدخل و زمینه ای برای تاریخ اسلام به شمار می آید که مطالعه ابعاد مختلف آن، موجب شناخت عمیق آیین اسلام و دستاوردهای آن می شود. هم چنین در این نوشتار، گونه هایی از ازدواج های رایج در عصر جاهلی که به تایید و امضای شریعت اسلام رسیده نیز معرفی شده است.

انسان به عنوان اشرف مخلوقات و موجود اندیشمند و مبتکر، آن گاه که پا به عرصه وجود نهاد، درصدد دست یافتن ابزاری برآمد تا بدان طریق بتواند با برنامه ریزی های صحیح و دقیق، حداکثر بهره مندی را از زمان برای غلبه بر موانع و مشکلات موجود در پیش گیرد و موجبات لازم را برای استمرار حیات خویش بیش از پیش فراهم سازد.
در این راستا این موجود متفکر، با تدبر در آسمان ها و زمین و چگونگی استقرار سیارات و ستارگان و حرکت هماهنگ آن ها و قوانین حاکم بر این امور، به نوآوری جدیدی دست زد که بعدها به تقویم و گاه شماری شهرت یافت، لکن این ابزار سنجش و تقسیم زمان، در برخورد با فرهنگ ها و نیازهای اجتماعی در زمان ها و مکان های گوناگون در سطح جهان، صورت های متفاوتی را پذیرفت و به تبع آن، نام های مختلفی به خود گرفت که یکی از آن ها تقویم دوازده حیوانی است. خود این گاه شماری نیز با عناوینی همچون تقویم های مغولی، خطایی، او یغوری، قیچاقی و ترکی، در برخی از مقاطع تاریخی، بهویژه دوره سلطه مغولان و عصر صفوی و حتی به طور نسبی تا سال 1304ق. در میان ساکنان بخش هایی از جهان، از جمله چین، ترکستان شرقی و ایران به کار گرفته شد.
براین اساس، مقاله حاضر در صدد آن است که به سبب کاربرد نسبی آن در برخی از آثار مکتوب تاریخی به پاره ای از موضوعات درباره این گاه شماری، همچون منشا پیدایش، دلیل نام گذاری، فلسفه نام سال ها و میزان و چگونگی به کارگیری آن در نوشته های تاریخی بپردازد.

دربخش اول ودوم این پژوهش روند کلی پیدایش وگسترش مذهب تشیع، بهویژه تشیع امامی (اثنا عشری) در نیشابور از آغاز تا پایان قرن چهارم هجری مورد بررسی قرار گرفت وطی آن به این نکته اشاره گردید که مذهب تشیع به احتمال زیاد هم زمان با ورود صحابه، وارد نیشابور گردید وپس از آن با آمدن سادات وبرخی یاران نزدیک اهل بیت(علیهم السلام)، نظیر آل قنبر، ابوالاسود دوئلی، جعده بن هبیره مخزومی (خواهرزاده امام علی(علیه السلام)) وجمعیت هایی از قبایل یمنی که نوعا ارادتمند اهل بیت(علیهم السلام) و پیرو ایشان بودند به نیشابور، روند توسعه مذهب تشیع دراین خطه سرعت گرفت.
بر اساس آنچه در بخش دوم این پژوهش گذشت، ورود امام رضا(علیه السلام) در سال 200 هجری به نیشابور، نقطه عطفی در روند گسترش مذهب تشیع بهویژه تشیع امامی، در این ناحیه محسوب می گردد. فعالیت وکلای ائمه(علیهم السلام)در نیشابور یکی دیگر از عوامل مهم توسعه تشیع در این منطقه بوده، به گونه ای که در قرن چهارم هجری حوزه درسی امامیه در نیشابور از رونق چشم گیری برخوردار بوده است.
نوشتار حاضر نحوه برخورد حکومت های اسلامی با شیعیان نیشابور و به عبارتی، مذهب تشیع در این شهر را از آغاز تا پایان قرن چهارم هجری مورد بررسی قرار می دهد. برهه مورد بررسی، افزون بر حکومت های فراگیر خلفای نخستین و خلفای اموی و عباسی، چهار سلسله حکومتی منطقه ای مرتبط با نیشابور را نیز در بر می گیرد: طاهریان (206-259ه. )، صفاریان (247-287 ه. )،2 سامانیان (279-389ه. ) و غزنویان (389-431 ه. ).

در خصوص تاریخ امویان، به سازمان و تشکیلات مالی آن دوره، توجه چندانی نشده و بیشتر نگاه ها به اوضاع حاد سیاسی آن عصر معطوف بوده است. شناخت سازمان مالی آنان مستلزم شناخت سازمان اداری مالی عصر خلفای اولیه و حتی ایران و روم است. از خصوصیات و تفاوت های نظام مالی امویان، تعلق خزانه به شخص خلیفه و عدم نظارت دقیق بر مخارج و هزینه های آن بوده است.
در این دوره، به دلیل وجود تشریفات و ولخرجی های دربار و توجه فوق العاده دستگاه خلافت به امور دینوی، بر انواع و مقدار مالیات ها افزوده شد. انواع مهم مالیات دریافتی شامل مالیات ارضی (خراج و عشر و در آمد صوافی)، مالیات سرانه (جزیه)، غنایم و هدایا بود. چگونگی گرفتن مالیات و برخورد عاملان وصول مالیات با مردم، تفاوت هایی با دوران های قبلی داشت که غالب مردم مناطق فتح شده و تحت سلطه را از سیاست کلی امویان، بهویژه از سیاست های مالی آنان منزجر و آماده قیام برضد آنان کرد. در این میان، مناطق شرقی قلمرو خلافت از ویژگی های خاصی برخوردار بود که بررسی امورمالی این مناطق، برشناخت دقیق بخشی از تاریخ این دوره کمک خواهد کرد. محور بحث این مقاله، بخش اخیر است.

مسئله اربعین سید الشهداء(علیه السلام) و این که آیا خاندان آن حضرت پس از رهایی از اسارت یزید قصد عزیمت به کربلا را داشته و نیز آیا توانسته اند در آن روز به زیارت آن مضجع شریف نایل آیند و مرقد مطهرش را زیارت کنند، از جمله مسائلی است که از دیرباز صاحب نظران درباره آن اختلاف نظر داشته و هریک با استشهاد به ادله تاریخی برای اثبات یا نفی آن تلاش کرده اند. در این مقاله با توجه به متون تاریخی معتبر احتمالات ممکن را تبیین کرده و ضمن بیان نظر مدافعان این واقعه، دیدگاه خود را مبنی بر نبود دلیل کافی و قابل اعتماد بر مسئله اربعین سید الشهداء(علیه السلام)تبیین خواهیم نمود. هم چنین امکان رسیدن کاروان اسرا را نیز به کربلا در اربعین اول تقریبا ناممکن دانسته و در پایان، دلیل الحاق سر مطهر امام حسین(علیه السلام) را به جسم شریفش مورد خدشه قرار داده و وجود حدیث شریفی که زیارت اربعین را از علائم مؤمنان می شمارد برای استحباب و فضیلت آن زیارت کافی دانسته ایم.

در مورد این موضوع که قیام صاحب الزنج ابتدا از سوی چه گروهی ترتیب داده شد، اختلاف نظر وجود دارد. برخی همچون نلدکه معتقدند این جنبش از سوی بردگانی صورت گرفت که زندگی سخت و طاقت فرسایی را در مرداب های شور بصره پشت سر می گذاشتند، اما محمد شعبان این جنبش را از سوی سیاه پوستانی می داند که با حمایت بازرگانان بزرگ، جمعیت بومی شمال، شمال غربی و به خصوص شمال شرقی آفریقا و عرب خلیج فارس روبه رو شد و در حقیقت منافع مشترک گروه های فوق آنان را به هم پیوند داد. از این رو مقاله حاضر ضمن اشاره مختصر به اوضاع سیاسی مقارن با قیام، به تحلیل آن پرداخته و ضمن شمردن امکانات و تشکیلات قوی شورشیان و حضور گسترده عرب و سیاه پوستان در متن شورش و حتی رهبری آن، در صدد اثبات این موضوع است که قیام صاحب الزنج شورشی سیاه پوستی محسوب3 می شود.4

نوشتار حاضر، ترجمه فصلی از کتاب «الدوله العثمانیه، قراءه جدیده لعوامل الانحطاط» نوشته دکتر قیس جواد العزاوی است.2 او، دکتری خود را با رتبه عالی در حوزه مطالعات عثمانی از دانشگاه سوربن فرانسه در سال 1993،م دریافت کرده است. او سردبیر نشریه دراسات شرقیه است و تاکنون، از وی چندین کتاب و مقاله در زمینه مطالعات دولت عثمانی چاپ و منتشر شده است.
در شماره چهارم از فصلنامه حاضر، مقاله ای عنوان «دولت عثمانی و امتیازدهی به اروپایی هالله» انتشار یافت که بخشی از مقدمه و فصل نخست از کتاب مزبور، ترجمه آقای علی غلامی دهقی بود.
در این نوشتار، ترجمه فصلی دیگر از کتاب یاد شده تقدیم می شود که در واقع، بیانگر یکی از عوامل مهم انحطاط و فروپاشی دولت عثمانی است. در این نوشتار، روشن می شود که دولت عثمانی با عدم دوراندیشی و با بی توجهی به جوانب مختلف امور، قیمومیت و سرپرستی اقلیت های دینی مستقر در قلمرو خود را به دولت های اروپایی سپرد، و آنان با استفاده از فرصت به دست آمده، در پیکره قلمرو عثمانی نفوذ کردند، و سپس نفوذ خود را در ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بسط دادند. بدین سان، با اقدامی که آغاز آن به دست خود دولت عثمانی بود، یکی از عوامل مهم فروپاشی آن دولت رقم خورد.