نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
پیاپی 1 (بهار 1383)

سفرنامه نویسی سابقه دیرینه ای دارد. و برخی مناطق و سرزمین ها به دلیل برخورداری از ویژگی های دینی، سیاسی، اقتصادی و... جذابیت بیشتری برای سفر داشته، از این رو سفرنامه های چندی درباره آن مکان ها به نگارش درآمده است. اما برخی سرزمین ها نیز به دلیل دشواری راه و یخبندان بودن مورد استقبال جهانگردان قرار نگرفته که از جمله آن ها مناطق شمال خزر می باشد. رساله ابن فضلان گزارش سفری به بالارود تا نزدیکی مسکو است. هدف اصلی این گروه، آموزش احکام اسلامی، ساخت مساجد و کمک به مسلمانان در برابر خزری ها بوده است. نویسنده در این گزارش به مسائل سیاسی، اقتصادی، دینی، جغرافیایی، فرهنگی و آداب و رسوم توجه مناسبی کرده و اطلاعات ارزشمند و منحصر به فردی را ارئه کرده است و با رعایت اختصار و نکته های ادبی و ارائه آمار، توصیف درخوری از مسیر سفر خود بیان کرده است. در این نوشتار به معرفی این رساله پرداخته شده و در پایان به نکته های بایسته این سفرنامه که مورد توجه نویسنده قرار نگرفته اشاره گردیده است.

آقای دکتر رودلف پ.متی هلندی الاصل و ساکن امریکاست. وی متخصص تاریخ ایران و خلیج فارس، و در حال حاضر دانشیار گروه تاریخ دانشگاه دلوار امریکا در رشته تاریخ خاورمیانه است.او بخش اعظم تحصیلات عالی خود را در زادگاهش، هلند و دوره دکتری را در دانشگاه کالیفرنیای لوس آنجلس امریکا به اتمام رسانده و در خلال این مدت برای آشنایی بیشتر با متون عربی و فارسی، یک سال در دانشگاه قاهره و یک سال در دانشگاه تهران حضور داشته است. متی درباره تاریخ دوره صفویه و قاجار آثار فراوان و عمیقی دارد. او تاکنون بیش از 25 مقاله در مجلات علمی و دانشنامه ایران به چاپ رسانده و بیش از ده سخنرانی با محور ایران، بهویژه دوره صفوی در محافل علمی کشورهای مختلف ایراد کرده است. مقاله حاضر، ترجمه ای از مقالات مستقل اوست. شایان توجه است که این ترجمه به رؤیت مؤلف محترم که بر زبان فارسی نیز تسلط دارد رسیده است. تیترهای فرعی مقاله توسط مترجم با الهام از محتوای مقاله انتخاب شده است. دو سند پیوستی در پایان مقاله توسط نویسنده مقاله به آن ضمیمه شده و برای حفظ امانت عینا چاپ شده است.

جریان های سه گانه در حکومت علی(علیه السلام)در یک نگاه کلی می توان گروه ها و دسته های مختلف سیاسی جامعه را در حکومت امیرمؤمنان(علیه السلام) به سه جریان عمده مخالف، موافق و بی طرف تقسیم کرد.
جریان مخالف امیرمؤمنان(علیه السلام) خود به طیف های گوناگونی تقسیم می شوند: برخی، مناصب مهم دولتی از حضرت طلب می کردند، اما وقتی حضرت از اعطای آن مناصب به آن ها خودداری ورزید به مخالفت و نزاع با آن بزرگوار پرداختند. طلحه و زبیر از این گروه بودند. آن ها از لحاظ مالی در سطح بسیار بالایی از رفاه بودند، ولی از لحاظ موقعیت سیاسی ارضا نشده و پست و مقام بالایی را می طلبیدند و چون با امتناع امیرمؤمنان(علیه السلام) روبه رو شدند به جنگ با حضرت برخاستند. طیف دوم از مخالفان سیاسی حضرت مانند سران آن روز بنی امیه، اساس اسلام و ولایت و خلافت امیرمؤمنان(علیه السلام) را قبول نداشتند و به منظور حفظ منافع دنیوی خویش می خواستند از شرایط موجود به طور کامل استفاده کنند. البته توقعات آن ها از حضرت و منافع مورد نظرشان متفاوت بود. عده ای، مانند ولید بن عقبه، سعید بن عاص و مروان بن حکم می خواستند اموالی را که عثمان از بیت المال مسلمانان به آن ها داده بود در دستشان بماند. معاویه هم دنبال آن بود تا علاوه بر حفظ سلطه اش بر اموالی که از بیت المال به دستش رسیده بود، سلطنت خویش را مثل گذشته و با همان بسط ید و استقلال رای و خودکامگی بر شام حفظ کند. اما حضرت با توجه به شناخت عمیقی که از بنی امیه داشت و چون حکومتش بر محور عدالت استوار بود با هیچ یک از دو گروه مزبور مصالحه نکرد و از همین رو آن ها نیز به جنگ با آن بزرگوار برخاستند...

واژه «ارجاء» از ریشه «جاء» مشتق شده و به معنای تاخیر انداختن است.2 در آیات شریفه «ترجیء من تشاء منهن»3 و «و آخرون مرجون لامر الله »4 نیز به همین معنا آمده است.5 در حدیث توبه کعب بن مالک که یکی از متخلفان در جنگ تبوک بود و پس از پنجاه روز توبه او پذیرفته شد6 نیز به همین معنا آمده است: «ارجا رسول الله صلی الله علیه و سلم امرنا; پیامبر(صلی الله علیه وآله) کار ما را به تاخیر انداخت».

اهمیت تاریخ در زندگی بشر باعث شده که همواره گروهی به تحقیق و بررسی آن بپردازند. محققان می کوشند که اطلاعات ذی قیمتی را از زندگی مردم در زمان های گذشته به دست آورند. آن ها می خواهند از کم و کیف زندگی گذشتگان آگاه شوند و نقاط قوت و ضعف آن را بیابند و با تقویت نقاط قوت و برطرف کردن نقاط ضعف، زندگی با نشاط و سالم تری را به نسل های حال و آینده ارمغان دهند و به نظر می رسد این یکی از مهم ترین آرزوهای هر مورخی است. لیکن مورخان و محققان در عمل با مشکلات عدیده ای روبه رو هستند که در این جا مهم ترین آن ها فهرستوار بررسی می شود:

مقاله حاضر ترجمه فصلی از کتاب بحوث فی التاریخ العباسی نوشته دکتر فاروق عمر می باشد. اگر چه این کتاب، اثر جدیدی نیست، اما بحث یاد شده بحثی نو و خواندنی است و تاکنون در جامعه علمی ما راجع به آن چندان تحقیق نشده است. از این جهت، ترجمه فارسی فصل یاد شده این کتاب را از نظر اصحاب تاریخ می گذرانیم. گفتنی است عنوان اصلی این گفتار در منبع فوق «لقب های خلفای عباسی و مفاهیم دینی و سیاسی آن ها»3 بوده لکن ا آنجا مکه مقاله منعکس کننده استفاده ابزاری خلفای عباسی از فرهنگ مهدویت می باشد در فرایند ترجمه عنوان مقاله به «فرهنگ مهدویت در القاب خلفای عباسی» تبدیل شده است.

«روابط میام مردم و حاکمان» از شمار موضوعات مهم اجتماعی است که از دیرباز، صاحبان فکر و اندیشه به آن توجه داشته اند. در عصر باستان، برای دانشمندانی، چون کنفوسیوس و افلاطون، و نیز در سده های میانه و دوران اخیر برای جامعه شناسان بزرگ، همواره این تاملات وجود داشته است که روابط مردم با حاکمان شان چگونه بوده است؟ چرا آن گونه بوده است؟ و بایسته است که به چه سان بوده باشد؟
در این میان، اندیشمندان مسلمان نیز که در بیشتر عرصه های علمی و پژوهشی، پیشگام و پرتلاش بوده اند، از توجه به مسائل یاد شده غفلت نورزیده اند. البته هنوز دانسته نشده که تفکرات دانشمندان مسلمان درباره روابط مردم با حاکمان چه سیری داشته، و از کدام تحول و تطوری برخوردار بوده است؟ با وجود این، با تکیه بر آن چه در این نوشتار بیان خواهد شد...