نشریه راهبرد توسعه
سال دوم شماره 2 (پیاپی 6، تابستان 1385)

جهانی شدن مفهومی است که اشاره به ذهنیتی دارد که تمایلی سیری ناپذیر به گسترش در ابعاد گوناگون داشته و در این راستا ابزارهای مختلفی خصوصا فن آوری ها را به خدمت می گیرد. بدین ترتیب جهانی شدن حاصل گرایش و اجبار روزافزون به آموزش، تجربه و به کارگیری نگرش پیوندی به حوزه های مختلف حیات انسانی تلقی نمود که در آنها قابلیت تاثیرگذاری رخدادهای گوناگون حوزه های مختلف بر یکدیگر در سطح فراملی مشهود بوده و خصلت افزایش دارد. این قابلیت ها، جهانی شدن را به مثابه ی یک موضوع مورد توجه خاص و محوری قرار داده است. همچنین تحلیل چگونگی تاثیرگذاری ها و نتایج آنها موجبات بازاندیشی مفاهیمی چون «تغییر»، «نظم» و «نظام» شده است. موضوع قابل تامل اینکه امروزه جهانی شدن همه ی ما را فرا گرفته است، نه تنها به عنوان یک فرایند بلکه به عنوان موضوعی برای گفتگو. موضوع توسعه ی سیاسی اقتصادی تکنولوژیک و فرهنگی در قرن بیست و یکم به هیچ گروه، ملت یا دولتی محدود نمی شود، بلکه موضوعی است که همگان به آن مرتبط و از آن متاثرند. چنین تحولی حوزه و قلمرو امنیتی کشورها را تحت تاثیر قرار می دهد. فضای امنیتی تحت تاثیر جهانی شدن به معنای توسعه جهانی که منجر به بازسازی تولیدات جدید در قلمرو های سیاسی اقتصادی اجتماعی و فرهنگی شده است، معنای متفاوتی می یابد.

از نیمه دوم دهه 1970 روند تکاملی نظریه پردازی تحولات اقتصادی و اجتماعی کشورهای جهان سوم خود موضوع بررسی خاصی گردید. رویکردهای نظری اتخاذ شده چه از لحاظ اهداف، چه از لحاظ قلمرو و دامنه بحث و چه از لحاظ مکاتب فکری تفاوتهایی معنی دار را نشان داد. بیشتر تحلیلهای صورت گرفته معطوف به یک رویکرد خاصی بوده و از جامع نگری ناشی از بررسی سایر دیدگاه ها برخوردار نبوده و نهایتا توجه معطوف به یک یا چند دیدگاه گردیده است. (اکارهای جانسون 1983)، (الاو 1980)، (میدز 1979) و (چنری 1975) از جمله این موارد هستند. از میان مطالعات مربوط به سیر تحول نظریات یا نظریه پردازی رشد و توسعه می توان به بررسی های بعمل آمده توسط چنری(1975)، میدز(1979)، استرتین(1981)، هیرشمن(1982)، لیسون(1988) و خاصه جرالدمی یر(1984) اشاره نمود. علیرغم تعدد مکاتب فکری و رویکردهای متفاوت (هیرشمن 1983) مکاتبات فکری که به امر توسعه نیافتگی و توسعه اقتصادی پرداخته اند بصورت زیر بیان می کند:1- نئوکلاسیک 2- نئومارکسیسم 3- مارکسیسم کلاسیک 4- الگوی اقتصاد توسعه غربی (سرمایه داری) خاصه دهه 1940و1950. البته علمای علوم اجتماعی که به بررسی روند تکاملی مطالعات توسعه پرداخته اند تقسیم بندی متفاوتی را نیز ارائه نموده اند که برجسته ترین و درعین حال رایج ترین آنها می توان که بر پایه عناصر جامعه شناختی، سیاسی است به الگو یا نظریه نوسازی اشاره نمود که همانند نظریه یا الگوی مورد مطالعه فاستر- کارتر تحت عنوان نظریه توسعه اقتصادی رایج در غرب می باشد البته به موارد دیگری همچون نهادگرائی نوین که برای بررسی آثار (نظریه) تحلیلی میردال توسط پرستون (1982) بکار رفته نیز می توان اشاره نمود.

موضوع جهانی شدن سالها است بخش مهمی از مباحث مربوط به تحولات جدید دنیای ما را تشکیل می دهد. نگاه ویژه ما به این موضوع از آن نظرگاه است که تحولات اقتصادی و فنی را زیر بستر و موتور محرکه آن می داند و معتقد است بدون شکل گرفتن اولیه فرایند جهانی شدن اقتصاد، فرایندهایی نظیر جهانی شدن فرهنگ و ارتباطات و... مجال ظهور نمی یافت. از سوی دیگر آن جنبه از فرایند جهانی شدن که نتایجش بر زندگی اکثریت قاطع مردم سیاره زمین کاملا نگران کننده است همین جهانی شدن اقتصاد است. فرایندی که وابستگی متقابل و غیر متقابل تولید و توزیع را در سطح جهان به حد نهایت افزایش می دهد و سطح زندگی و مصرف کشورهای در حال توسعه را از هزاران کیلومتر آن سوتر تعیین می کند. جهانی شدن اقتصاد سیاست ها و قوانین اقتصادی را در سراسر جهان یکسان می سازد و قدرت دولت های ملی را در کنترل اقتصاد خود تضعیف می سازد. جهانی شدن اقتصاد به سبب ویژگی های ذاتی اقتصاد به سرعت به جهانی شدن قدرت توسعه می یابد و در این میان توجه به ماهیت قدرتی که بر جهان مسلط می شود قابل تامل و ضروری به نظر می رسد. برای بررسی این فرایند، بررسی سابقه و تاریخچه رشد و گسترش سرمایه داری ضروری به نظر می رسد همچنین ذکر و توضیح مختصات دوره ای خاص از این گسترش که از دهه هفتاد میلادی آغاز می شود، موضع گیری دیدگاه منتقد در برابر این تحول و بالاخره این که در برابر آن چه راهبردهایی باید اتخاذ شود.

یک مثال سنتی در توضیح سیستم و ساختار تصمیم سازی و تصمیم گیری و اجرایی اقتصاد که نتیجه این فرآیند، تولید رفاه برای جامعه است، می تواند مفید باشد. حتما شنیده اید که گفته اند: «اگر آشپز دوتا شد غذا یا شور می شود یا بی نمک» این ضرب المثل نشان از درک طراحان آن از یک نظام و فرآیند تصمیم گیری است که باید به صورت سراسری و یکجا صورت گیرد. اقتصاد در هر جامعه ای به صورت یکپارچه و متصل عمل می کند، در نتیجه مدیریت واحد را طلب نموده و تفکیک سیاستگزاری های اقتصادی مشابه ضرب المثل قطعا کارایی اقتصادی را نقض خواهد نمود. متغیرهای اقتصادی چنان به یکدیگر مربوط و پیوسته اند که تغییر در هر متغیر بدون تغییر در متغیرهای دیگر غیر ممکن است. یک مشکل جدی برای ناو دریایی حامل برنج به مقصد یک کشور که موجب از بین رفتن محموله آن باشد، اگر قبلا راهکار مناسب انتخاب نشده باشد (یعنی ذخیره استراتژیک برنج طراحی نشده باشد) موجب افزایش قیمت این کالا در بازار خواهد شد. این مهم در این مرحله متوقف نشده بلکه این افزایش قیمت برنج موجب تغییر مسیر تقاضا برای کالاهای دیگر مثل نان، سیب زمینی، گوشت، و... خواهد شد. این تغییرات در تقاضا در بازارها یی که در تعادل نسبی قرار داشتند، موجب تغییر در شرایط تعادل بازار های مربوطه شده و مثلا قیمت نان افزایش می یابد. این اثر خارج از اثراتی که در قیمت و مقدار تقاضای دیگر کالاها می گذارد، بردرآمد واقعی مصرف کنندگان اثرگذار است؛ به خصوص خانواده هایی که سهم عمده ای از سبد مصرفی آنها را نان تشکیل می دهد. این اثر گسترده می تواند حتی در آموزش فرزندان خانواده مؤثر باشد، و...

به اعتقاد بسیاری از محققین اقتصادی، جامعه عادلانه یکی از مباحث اقتصاد هنجاری، اخلاق و فلسفه است. اما ادبیات اخیر اقتصادی با بررسی موشکافانه رابطه برابری و کارایی در زمینه های مختلف، نشان داده است که از لحاظ نظری و تجربی (و در حیطه اقتصاد اثباتی) نیز می توان به انحاء مختلف به اثبات رساند که یک جامعه بدون عدالت، به کارایی نخواهد رسید. در آموزه های دینی و تاریخی ما، از برپایی عدالت در جامعه به عنوان یکی از ویژگی های جامعه متکامل یاد شده است. اما جدای از آموزه های مذهبی و اخلاقی، امروزه شکاف طبقاتی در همه کشورها جزو اصلی ترین چالش های حکومت ها محسوب می شود. در حال حاضر، برطرف کردن تبعیض، فقر و نابرابری های اقتصادی هدف بیشتر حکومت های مردمی و دموکراتیک دنیا است و بسیاری از حکومت ها برنامه های وسیعی برای عدالت اقتصادی دارند که گاهی از مقبولیت زیادی در میان عامه مردم برخوردار است. به شکلی که، اندک اندک شاخص های عدالت و برابری به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی در دنیا مطرح شده است و حتی پارادایم نیازهای اساسی به عنوان یکی از نظریات مطرح توسعه اقتصادی در دهه های اخیر، بر شالوده کاهش فاصله طبقاتی بین فقیر و غنی استوار گشته است.

در این مقاله کوشش شده است ابتدا به ضرورت و اهمیت برنامه ریزی استراتژیک در اثر بخشی سازمان های امروزی پرداخته شود و سپس ضمن بیان تعریف و ویژگی های برنامه ریزی استراتژیک وجوه افتراق این نوع برنامه ریزی با برنامه ریزی عملیاتی عنوان گردد و بعد سبک های مختلف برنامه ریزی استراتژیک و تعیین استراتژی های سازمانی مطرح شده است و سپس فرآیند برنامه ریزی استراتژیک در قالب یک سیستم و تکنیکهای مورد استفاده در آن تشریح گردیده. ...

فردگرایی (individualism) در فلسفه سیاسی و اقتصادی با نظریات فیلسوف انگلیسی، توماس هابز و اقتصاددان اسکاتلندی، آدام اسمیت گره خورده است. نظریات مزبور، جامعه را ابزار دست ساخته بشر می دانند که تنها برای افراد عضو آن وجود دارد و تنها بر اساس معیارهای افرادش قابل ارزیابی و سنجش است. اندیشمند فردگرا (individualist) لزوما معتقد و سرسپرده دکترین اگوئیسم نیست. اگوئیسم (خودگرایی)، علاقه و منافع شخصی را تنها انگیزه منطقی انسان می شمارد، در حالی که اندیشمند فردگرا ممکن است در تفکر سیاسی و اقتصادی، انگیزه های دیگرخواهانه را در نظر بگیرد با این اعتقاد که غایت سازمان اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، بیشترین سود برای بیشترین تعداد انسان ها است. وجه ممیزه یک اندیشمند فردگرا، همین مفهوم «بیشترین تعداد» (که از واحدهای مستقل تشکیل یافته) و نیز مخالفت با مداخله دولت در سعادت یا آزادی این واحد ها است.
گرایشات و نظریات فردگرایانه در همه علومی که به شخص به عنوان یک موجود اجتماعی می پردازند نقش ایفا می کنند. هرچند فردگرایی به لحاظ نظری، دولت را مانعی مصنوعی بر سر راه گرایشات فردی اشخاص تلقی می کند، اما به دشواری می توان در این رابطه، تمایزات عملی میان فردگرایی و مخالفانش همچون سوسیالیسم نهاد. تمایز فردگرایی از نظریات سوسیالیست یا جمع گرا (collectivist) بیشتر در فروتر نهادن درخواست های کل جامعه نسبت به رفاه فرد است تا در ارزش بسیار نهادن به رفاه و ابتکار آزاد فرد.

در شماره پیشین، در راستای کند و کاو در سیاست خارجی کشورمان، ابتدا، مقوله سیاست خارجی را از منظر تئوریک مورد توجه قرار دادیم، سپس مفاهیم مطرح در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را بر شمردیم و نهایتا فرایند تصمیم سازی و تصمیم گیری در این حوزه را تشریح نمودیم. در تداوم راستای پیش گفته، در این شماره پس از اشاره ای گذرا به ادوار مختلف سیاست خارجی کشورمان، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به بحث روابط با دیگران پرداخته و در جهت دستیابی به مطالعات موردی، روابط کشورمان را با عربستان سعودی مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم.

سمینار «گذار به دموکراسی» به همت انجمن اسلامی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، در خردادماه 1384 برگزار شد. چنین به نظر می رسد که نقد و ارزیابی پاره ای از مباحث مطروحه در این سمینار می تواند به بازاندیشی برخی اندیشه ها، کمک خوبی بنمایند. در شماره های گذشته، برخی از این دیدگاه ها مورد نقد و بررسی قرار گرفت. در این شماره دیدگاه های آقای حمیدرضا جلایی پور مورد بحث قرار می گیرد و در بخش پایانی، در یک مرور کلی دیدگاه های سخنرانان در خصوص دموکراسی، تحلیل و جمع بندی می شود.

1.رانلد انگلهارت، هم اکنون استاد علوم سیاسی و مدیر اجرایی انستیتو تحقیقات اجتماعی در دانشگاه میشیگان و مدیر برنامه «پیمایش ارزش های جهانیWVS» است.
2.آنچه از این پس در معرفی رانلد انگلهارت می رود، مجموعه اطلاعاتی است که با استفاده از منابع مرتبط با رانلد اف. انگلهارت، بویژه صفحه مربوطه او در دانشگاه میشیگان و همچنین سایت «پیمایش ارزش های جهانی WVS» قابل استحصال بوده است، تا حداکثر شناخت در دسترس را در مورد کلیات پروژه فکری و پژوهشی رانلد انگلهارت در اختیار خواننده ایرانی به دست دهد؛3.خواننده ایرانی، سالهاست که با نام او آشناست، بویژه با یک بار اجرای «پیمایش ارزش های جهانی WVS» در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و سفر متعاقب وی به ایران. اینکه وی به دانشگاه میشیگان (که به تحت نفوذ پنتاگون بودن مشهور است) وابسته است و همچنین ماهیت پرسشنامه «پیمایش ارزش های جهانی WVS» که جمع کننده اطلاعات عمیقی در مورد زندگی اجتماعی کشورها جمع آوری می کند، اعتراض برخی از دانشمندان و سیاستمداران ایرانی را برانگیخت.

مجموعه روز افزونی از شواهد نشان می دهند که دگرگونی های ریشه ای در جهان بینی ها در حال روی دادن است. به نظر می رسد که این دگرگونی ها حیات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را در جوامع سر تا سر جهان تغییر شکل می دهد. مهم ترین مجموعه از شواهد، از «پیمایش جهانی ارزش ها WVS» به دست می آید که ارزش ها و عقاید عامه مردم را از کل شش قاره مسکون در سال های 1981، 1990 و 1995 اندازه گرفته است. «پیمایش جهانی ارزش ها WVS» چهارمین مرحله از پیمایش های خود را در سال های 2000 1999 انجام خواهد داد. تا کنون بیش از شصت جامعه که تقریبا 75 درصد از جمعیت جهان را در بر داشته اند، تحت پوشش «پیمایش جهانی ارزش ها WVS» قرار گرفته اند. این جوامع طیف کاملی از تنوع را در خود دارند؛ از جوامعی که درآمد سرانه آنها آن قدر کم است که به سیصد دلار در سال هم نمی رسد، تا جوامعی که درآمد سرانه آنها یکصد برابر بالاتر است؛ این جوامع همچنین از کشورهایی که دموکراسی دیر پای دارند تا دولت های مستبد و جوامعی که در حال تحول به سوی اقتصاد بازار ند را شامل می شوند. این پژوهش منحصر به فرد، به ارتباط نیرومند موجود بین اعتقادات افراد و مختصات جامعه این افراد (همچون رابطه میان فرهنگ سیاسی مردم و میزان موالید جامعه، یا بین فرهنگ سیاسی و نهادهای سیاسی جامعه) پی برده است.

ساموئل هانتینگتون تنها در نیمی از دعوی خویش بر حق بود. گسل فرهنگی که دنیای غربی و دنیای اسلامی را از هم متمایز می کند، حول دموکراسی شکل نگرفته است، بلکه این خط در اطراف موضوع «جنسی» ترسیم شده است. بر اساس یک پیمایش جدید، مسلمانان و رقبای غربی شان هر دو خواهان دموکراسی اند، اما هنگامی که نگرش آنها به طلاق، سقط جنین، برابری جنسیتی و حقوق همجنس بازان مطرح می شود دنیایشان تفاوت می یابد(این امر چشم انداز خوبی برای آینده دموکراسی در خاور میانه به دست نمی دهد).

جهان لحظه به لحظه در حال تغییر و تحول است، موجی سریع با آهنگی بی سابقه در حال دگرگون ساختن کلیه جنبه های زندگی بشر است طبقه بندی های قدیمی به سرعت منسوخ می گردد. دیدگاه های گوناگونی نسبت به این پدیدار وجود دارد. در این خصوص دیوید هلد در سال 1999 سه گروه نظریه را بیان می کند: جهان گرایان افراطی، اومائه، ریستون، راش که می گویند عصر دولت پایان یافته و ظهور بازار جهانی اقتصادها را غیرملی و ر اه را برای شبکه های فراملیتی، تولید و تجارت و امورمالی هموار کرده است. نظریه شکاکان، باربر، هرشت و تامسون، جهانی شدن را صرفا یک ادعا و افسانه تلقی می کنند. آنها با استفاده از آمار ادعا می کنند همگرائی جهانی در اواخر قرن 19 بسیار بیشتر از امروز بوده است، آنها معتقدند دولتها نه تنها در حال از دست دادن قدرت خود نیستند بکله در واقع معمار بین المللی شدن جدید هستند آنها توسعه منطقه ای را جزء شواهد ادعای خود می آورند. تحول گرایان کاستلز، گیدنز، راگی و... آنها معتقدند جهانی شدن نیروی محرکه اصلی در پشت تغییرات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی سریعی است که در حال شکل دادن مجدد به جوامع مدرن و نظم جهانی هستند هلد از دیدگاه سوم حمایت می کند. جهانی سازی باعث قدرتمندتر شدن عده ای در مقابل کاهش توانمندی عده زیادی دیگر است بطوریکه امروزه ثروت 400 نفر از بزرگترین ثروتمندان جهان برابر کل ثروت بقیه افراد بشر است.

بی شک مساله جهانی شدن و موضوعات پیرامون آن از نوترین، محوری ترین و جنجالی ترین مسائل مطالعات علوم اجتماعی و انسانی در دهه اخیر به شمار می رود. به جهت آشنایی بیشتر اهالی دانش، فرهیختگان و دانشگاهیان کشور با منابع اصلی این موضوع، در این شماره موضوع کتابشناسی نشریه را به این مساله اختصاص داده ایم. قطعا احصاء فهرست کاملی از کتابهای انگلیسی این موضوع برای پژوهندگان ایرانی که دسترسی محدودی به منابع نشر کتب، ناشران یا کتابخانه های معتبر غربی دارند، کار بسیار دشواری است. از این رو ما تلاش نمودیم با بهره گیری از جستجوی چندگانه در مهمترین پایگاه های اطلاع رسانی مربوط به کتب و نشریات انگلیسی و کتابخانه کنگره آمریکا، تا حد ممکن به جامعیت فهرست اهتمام داشته باشیم (البته بیش از دیگر منابع از جستجوی واژگان کلیدی مرتبط در پایگاه Questia استفاده شده است). مطابق روش پیشین برای تسهیل شناسایی، کتابهای جهانی شدن در سه حوزه تقسیم شده اند: اقتصاد و مدیریت، سیاست، و علمی فرهنگی که در این شماره کتب حوزه اقتصاد و مدیریت تقدیم می گردد. ضوابط پیشین کتابشناسی مانند حذف موارد مشترک یا ویرایشهای متعدد از کتاب و جادادن کتابهای چندموضوعی در یک حوزه (که بیشتر مربوط بوده) نیز اعمال شده است. امید آنکه اهل مطالعه و پژوهش از این منابع برای ارتقاء سطح مباحث حوزه جهانی شدن در کشور بهره بردارند.