فصلنامه میقات حج
پیاپی 56 (تابستان 1385)

نگاه و پیروی از اسوه و الگو، آدمی را زودتر به هدف می رساند.
پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) و امامان(علیهم السلام) و اولیای دین، سرمشق مسلمانان اند و آشنایی با سیره اخلاقی و عبادی آنان، برای بهتر پیمودن این مسیر بسیار مفید است.
از این رو، توجه به سیره پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در عبادت، به ویژه در انجام مناسک حج و حضور در این شعائر ابراهیمی، برای امت او کارساز است.
آنچه می خوانید، نمونه هایی است از شیوه حج گزاری آن حضرت، که در منابع تاریخی و حدیثی آمده است، باشد که آن «اسوه حق» را در همه ابعاد زندگی الگوی عمل قرار دهیم، تا زودتر و درست تر به مقصود برسیم.

به گفته روایات، حج در اسلام به سه گونه تشریع شده است که عبارت اند از: «افراد»، «قران» و «تمتع».(1) برپایه همین روایات:حج افراد، به معنای حج خالص است; به گونه ای که حج گزار به جز انجام مناسک حج، نیت دیگری نداشته باشد.(2)حج قران، عبارت از حجی است که در آن حاجی از محل سکونت خود اقدام به آوردن قربانی کند.(3)و حج تمتع، به معنای حجی است که در آن حاجی در فاصله انجام مناسک عمره و مناسک حج، از حالت احرام خارج شده و به بهره برداری و تمتع از مواهبی که در زمان احرام بر وی جایز نبوده است، مجاز می گردد.(4)در روایات شیعه بر انجام مناسک حج، از نوع سوم، بسیار تاکید شده و از آن به عنوان حج برتر و یادگار سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله) و سیره امامان معصوم(علیهم السلام) سخن رفته است. در صورتی که در مورد برترین نوع حج، اختلافات فاحشی در مذاهب چهارگانه اهل سنت وجود دارد. حج تمتع به عنوان مورد سفارش پیامبر(صلی الله علیه وآله) از ادله استواری در روایات اهل سنت برخوردار است، اما در پی اقدام برخی از صحابه در نفی عمره تمتع، عملا بر اقسام دیگر حج توصیه و تاکید شده است. این نوشتار بر آن است که با تکیه بر ادله روایی فریقین (شیعی و سنی) به بررسی وضعیت حج تمتع در عصر پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)بپردازد و ارجحیت آن را نسبت به دو قسم دیگر، به ویژه با تکیه بر روایات وارده از طریق اهل بیت(علیهم السلام) مبرهن سازد.

اگرچه از دیرباز، با تلاش جمعی از محققان صاحب نام و گروهی از نویسندگان پرآوازه; کتاب ها، رساله ها، و مقالات فراوانی در زمینه «حج» نگاشته شده،(1) لیکن بیشتر آن ها ناظر به ابعاد فقهی، عبادی و فردی این فریضه عظیم الهی است.(2) کمتر پژوهشگر و نویسنده ای را می توان یافت که در پژوهش و نوشته هایش به ابعاد سیاسی، اقتصادی، اخلاقی و اجتماعی این عمل ارزشمند معنوی توجه کرده باشد. بروز این کوتاهی و بی توجهی (و شاید هم غفلت) از سوی برخی از نویسندگان، موجب شد تا توجه بیشتر شرکت کنندگان در کنگره عظیم «حج»، محدود و معطوف به بعد فردی و فقهی آن گردد و از پرداختن به دیگر ابعاد آن، غافل، بلکه بیگانه باشند.
نکته قابل توجه این است که از بررسی پاره ای از متون و منابع نگارش یافته در باب «حج»، چنین برمی آید که بعد اخلاقی این فریضه والای آسمانی، بیش از دیگر ابعادش مورد غفلت و بی توجهی محققان و نویسندگان قرار گرفته است; در حالی که به یقین، توجه به جنبه های اخلاقی این سفر الهی و معنوی، موجب پربار شدن معنویات برآمده از آن خواهد شد.
بررسی سنت گفتاری و رفتاری پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله)در زمینه «حج»، حکایت از آن دارد که آن بزرگوار، ضمن اهمیت دادن به بعد فقهی «حج» و کوشش فراوان در جهت آموزش مناسک آن به مسلمانان،(3)از توجه دادن آنان به دیگر ابعاد حج، بهویژه بعد اخلاقی آن، دریغ نورزید...

پس از سیزده سال از بعثت پیامبر(صلی الله علیه وآله) اسلام، ترفندهای گوناگون کفار و مشرکین قریش در خاموش ساختن نور اسلام کارگر نیفتاد. آنان سرانجام با نقشه ای شیطانی تصمیم به از میان برداشتن پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) و قتل آن بزرگوار گرفتند. رسول گرامی اسلام پس از آگاهی از این تصمیم، به فرمان الهی ناگزیر به هجرت و خارج شدن از مکه مکرمه گردید.} إلا تنصروه فقد نصره الله إذ اخرجه الذین کفرو الله {(1)اگر او را یاری نکردید، خداوند یاری اش کرد; (و در مشکلترین لحظات، او را تنها نگذاشت). آن هنگام که کافران او را (از مکه) بیرون کردند.»پیامبر با تمامی عشق و علاقه ای که به مکه معظمه داشت، با حسرتی زاید الوصف، این سرزمین پاک و الهی را ترک کرد و به هنگام خروج از حرم الهی، فرمود:«ما اطیبک من بلد و احبک إلی و لو لا ان قومی اخرجونی منک ما سکنت غیرک...».(2)...