فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی
سال نهم شماره 2 (پیاپی 34، تابستان 1385)

این مقاله ابتدا به مرور بحران کنونی تهیه نشریه های علمی و پژوهشی در کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی که با مشکل افزایش هزینه اشتراک نشریه های ادواری مواجه هستند، می پردازد. سپس پیش زمینه ظهور نشریه های علمی رایگان موسوم به «مجله های دسترسی آزاد» را مورد بررسی قرار داده و به بحث در مورد الگوهای رایج برای تامین مالی این شیوه نشر می پردازد. هدف نشریه های دسترسی آزاد که عموما به صورت الکترونیکی منتشر می شوند این است که مقاله های علمی را به صورت رایگان در دسترس همگان قرار دهند. در الگوی سنتی، هزینه نشر یک نشریه از طریق حق اشتراک تامین می شود. در عوض، مجله های دسترسی آزاد تلاش می کنند تا هزینه نشر خود را از مجرایی غیر از گرفتن حق اشتراک، از خوانندگان تامین کنند. از شیوه های رایج مورد استفاده این مجله ها برای تامین هزینه، می توان به گرفتن پول از مؤلفان برای نشر مقاله های آنان، درج آگهی تبلیغاتی، و یا جلب حمایت سازمانها و مؤسسات حامی پژوهش و نشر اشاره کرد. اگر چه تردیدهای بسیاری در مورد موفقیت این الگوی نشر مجله های علمی در دراز مدت وجود دارد، اما تعداد این مجله ها در حال حاضر رو به افزایش است و این می تواند دلیلی بر امکان همزیستی مجله های دسترسی آزاد در کنار مجله های سنتی باشد.

این مقاله ابتدا به مرور بحران کنونی تهیه نشریه های علمی و پژوهشی در کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی که با مشکل افزایش هزینه اشتراک نشریه های ادواری مواجه هستند، می پردازد. سپس پیش زمینه ظهور نشریه های علمی رایگان موسوم به «مجله های دسترسی آزاد» را مورد بررسی قرار داده و به بحث در مورد الگوهای رایج برای تامین مالی این شیوه نشر می پردازد. هدف نشریه های دسترسی آزاد که عموما به صورت الکترونیکی منتشر می شوند این است که مقاله های علمی را به صورت رایگان در دسترس همگان قرار دهند. در الگوی سنتی، هزینه نشر یک نشریه از طریق حق اشتراک تامین می شود. در عوض، مجله های دسترسی آزاد تلاش می کنند تا هزینه نشر خود را از مجرایی غیر از گرفتن حق اشتراک، از خوانندگان تامین کنند. از شیوه های رایج مورد استفاده این مجله ها برای تامین هزینه، می توان به گرفتن پول از مؤلفان برای نشر مقاله های آنان، درج آگهی تبلیغاتی، و یا جلب حمایت سازمانها و مؤسسات حامی پژوهش و نشر اشاره کرد. اگر چه تردیدهای بسیاری در مورد موفقیت این الگوی نشر مجله های علمی در دراز مدت وجود دارد، اما تعداد این مجله ها در حال حاضر رو به افزایش است و این می تواند دلیلی بر امکان همزیستی مجله های دسترسی آزاد در کنار مجله های سنتی باشد.

تاثیرهای شگرف عصر اطلاعات بر ابعاد مختلف زندگی و روند پر سرعتی که بیش از پیش ادامه دارد؛ انسانها را نیازمند توشه ای از مهارتها و توانمندی های نوین نموده است چنانکه با استفاده از این توانمندی ها، امکان موفقیت در این عصر متغیر و متحول فراهم می شود. این توانمندی ها که با عنوان سواد اطلاعاتی شناخته می شوند، افراد را قادر می سازند تا نیاز به اطلاعات را تشخیص دهند، و به جایابی، ارزیابی منتقدانه، و استفاده مؤثر و مسئولانه اطلاعات بپردازند و در واقع با فراگیری نحوه یادگیری به «فراگیرانی تمام عمر» تبدیل شوند.
هدف از انتشار این مقاله، ارائه نخستین طرح درس پیشنهادی سواد اطلاعاتی برای دوره های تحصیلات تکمیلی کشور است که مبتنی بر پژوهشی کیفی طراحی شده و بر روی گروهی از دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی کشور آزمون، اجرا و ارزیابی شده است؛ با این قصد که امکان به چالش گذاشتن این طرح درس و امکان دریافت نظرها و پیشنهادها توسط صاحب نظران مهیا و گامی در راستای اجرای درس سواد اطلاعاتی در سطوح مختلف آموزشی برداشته شود.
برای تهیه طرح درس سواد اطلاعاتی، مبانی نظری سواد اطلاعاتی مورد مطالعه قرار گرفت و روش ها و مدلهای آموزش سواد اطلاعاتی بررسی و طرح درس اولیه سواد اطلاعاتی طراحی شد. برای سنجش سطح توانمندی های سواد اطلاعاتی جامعه پژوهش با استفاده از روش تجربی «پیش آزمون پس آزمون» تک گروهی که به روش غیراحتمالی انتخاب شده بودند اجرا شد. مقایسه میانگین پاسخهای دو آزمون، میزان تاثیر و سودمندی درس سواد اطلاعاتی را نمایان ساخت و براساس آن نخستین ویرایش طرح درس سواد اطلاعاتی برای دوره های تحصیلات تکمیلی برای اجرای این درس در سطوح آموزش عالی کشور طراحی گردید.
یافته ها و نتایج این پژوهش در قالب جدولها و نمودارهایی ارائه شده اند.

وب به عنوان بستر فعالیت موتورهای جستجو، ساختاری نموداری دارد. این ساختار حرکت خزنده ها در موتورهای جستجو را به روش هایی منطبق بر خود محدود می سازد. مقاله حاضر، به بررسی تاثیر ساختار وب بر چگونگی حرکت خزنده ها و فعالیت نمایه سازها در موتورهای جستجو می پردازد. پس از بحثی مقدماتی در باب نمودارهای جهت دار و فرایند کار خزنده، عمده ترین روش های حرکت خزنده در سطح وب شامل حرکت «عمق شروع»، «توزیع شروع» و «بهترین شروع» مطرح شده و سپس واحد سازه یابی و چگونگی تشکیل درختهای سازه یابی از قالب HTML مورد بررسی قرار خواهد گرفت

این پژوهش با هدف سنجش امکانات موجود در کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی، اعم از منابع اطلاعاتی، برنامه های نرم افزاری مناسب جهت ارائه خدمات، «اشاعه اطلاعات گزینشی» از طریق پست الکترونیکی به اعضای هیئت علمی دانشگاه شیراز، با روش «پیمایشی توصیفی» انجام گردید. برای گردآوری داده ها از روش های مشاهده و پرسشنامه استفاده شد.جامعه پژوهش عبارت بودند از کلیه منابع چاپی و غیرچاپی کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی و اعضای هیئت علمی دانشگاه شیرازکه در مرتبه های علمی استادی، دانشیاری و استادیاری مشغول به کار هستند. از این تعداد 100 نفر از طریق نمونه گیری طبقه ای با تخصیص متناسب به صورت تصادفی انتخاب شدند و پرسشنامه در میان آنان توزیع گردید. یافته های تحقیق حاکی از آن است که کل منابع فارسی و لاتین موجود در کتابخانه منطقه ای علوم و هیئت تکنولوژی شیراز از طریق صفحه خانگی قابل جستجو و بازیابی می باشند.(www.srlst.com) کل اعضای هیئت علمی دانشگاه شیراز برای بازیابی اطلاعات مورد نیاز خود از اینترنت استفاده می کنند و 99% جامعه پژوهش نیز آدرس پست الکترونیکی دارند. 4/42% از جامعه پژوهش، در گذشته از خدمات SDI استفاده کرده اند و 6/55% مایلند با ساخت پروفایل پژوهشی، از این خدمات به صورت تمام خودکار استفاده کنند. در این راستا، 8/77% از اعضای هیئت علمی ترجیح می دادند که ابتدا چکیده مدارک بازیابی شده را دریافت و مطالعه کنند و سپس اصل مدارک مرتبط را درخواست نمایند.
با در نظر گرفتن یافته های پژوهش و تمایلات اعضای هیئت علمی و نیز با مطالعه چندین سیستم ارسال خودکار اطلاعات گزینشی، الگوی مفهومی نرم افزاری برای ارائه این خدمات در کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز طراحی گردید.

اطلاع یابی با اهداف و مقاصدی برانگیخته می شود و رفتارهای اطلاع یابی از نظر جامعه شناسی همان کنشهاست. الگوهای اطلاع یابی به روشی ساده روابط قضایای نظری و فرایندهای مربوط به شناسایی و پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی را ارئه می کنند. صاحب نظران مختلف براساس رویکردهای شناختی، فرایندگرا و کاربرگرا، الگوهای رفتاری متفاوتی را ارائه کرده اند. در این مقاله، تلاش می شود مشهورترین الگوهای رفتاری اطلاع یابی مانند الگوی الیس، ویلسون، کولثاو، دروین، بلکین و برخی الگوهای مبتنی بر وب و نظام اطلاعاتی فرامتن، مورد بررسی و تحلیل قرارگیرد. بررسی ها نشان می دهد در آینده باید تلاش شود نظامهای بازیابی اطلاعات هوشمند و شهودی طراحی گردد تا کاربر را وارد تعامل معنادار با اطلاعات کند. موفقیت و عدم موفقیت یک راه حل در فناوری های جدید نهفته نیست، بلکه در درک نیازها و رفتارهای انسان نهفته است.

در رویکرد سایبرنتیکی، کتابخانه یک نظام باز است که برای ماندگاری، باید قوانین سازگاری را به کار گیرد. استفاده کنندگان از کتابخانه، به عنوان عناصر اصلی تشکیل دهند? جامعه، می توانند در پایداری نظام کتابخانه مشارکت جویند. انگیزه های اصلی برای ایجاد این مشارکت، در نوع عملکرد کتابخانه برای برقرار ساختن ارتباط میان استفاده کنندگان و پدیدآورندگان دانش، نهفته است. شناخت فراگرد ارتباط و میزان انطباق آن با خدمات کتابخانه از نظر اهداف و عملکرد می تواند منجر به تزریق اطلاعات از نوع بازخوردی به بدنه نظام کتابخانه گردد، به گونه ای که کتابخانه با بهره گیری از این اطلاعات بر بی نظمی حاکم بر نظام خود فایق آید.

توسعه، فرایندی است عجین با طیف وسیعی از مطالعات، برنامه ریزی ها، گزارشها، تصمیم سازی ها، ابتکارها و... اما به راستی چرا «اطلاعات» بویژه در فرایند «توسعه پایدار» چنین پر اهمیت ظاهر شده است؟ تغییر رویکرد از فناوری مولد به فناوری اطلاعات، آغاز گر مرحله ای جدید از حیات اجتماعی بشر شده است، به نحوی که کاربرد فراگیر فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی، موجبات تحقق شکل جدیدی از جوامع، موسوم به «جامعه اطلاعاتی» را مهیا ساخته است. جامعه ای که در آن، دانایی ارزش پایه بوده و به همین دلیل، این سرمایه است که در خدمت نیروی انسانی قرار می گیرد و نه بالعکس. توسعه معرفتی انسانی و رشد توانمندی های فردی، موتور محرکه این جوامع اطلاعاتی است. در چنین جوامعی، شهروندان از پارادایم زندگی برای بقا، به پارادایم زندگی برای رشد سوق داده می شوند. از سویی، رشد قلمرو اطلاع رسانی، ظرفیتهای علمی کشور را برای افزودن بر ارزش منابع خود ارتقا می بخشد و با افزایش آگاهی شهروندان، قدر مسلم توانمندی جامعه برای توسعه همه جانبه، روز افزون خواهد شد. با توجه به ارتباط مستقیم و تنگاتنگی که میان مفاهیم توسعه و بهره وری وجود دارد، به روشنی می توان اهمیت راهبردی اطلاعات و فناوری های اطلاعاتی را در مباحث حوزه بهره وری نیز جستجو کرد. با عنایت به محوریت نقش انسان در مفاهیم توسعه و بهره وری، در فضایی که زمینه رشد خرد اجتماعی و کیفیت آموزش به سبب تسهیل ارتباطات و تبادل اطلاعات علمی فراهم گردد، بستر لازم برای نهادینه شدن فرهنگ بهره وری و توسعه منابع انسانی آسان تر مهیا شده، در نتیجه حرکت ملی برای ارتقای بهره وری، سرعت، تداوم و تضمین بیشتری خواهد داشت. از این رو، می توان به حکم تجربه نیز انسان و جامعه پیشرفته تر را معادل با انسان و جامعه بهره ورتر دانست. مقاله حاضر که در قالب سه بخش تنظیم گردیده، به بازشناسی مفاهیم توسعه و بهره وری در جامعه اطلاعاتی پرداخته و ضمن تبیین نقش محوری اطلاعات در فرایند توسعه پایدار، مقوله بهره وری را در پرتو تحولات جامعه اطلاعاتی بررسی می کند.

اینترانت، به عنوان یکی از موثرترین ابزارهای نوین مدیریت دانش ظهور کرده است. مقاله حاضر، میزان استفاده 3 کتابخانه دانشگاهی آفریقای جنوبی از اینترانت را به عنوان ابزاری برای مدیریت دانش گزارش می دهد. این کتابخانه ها با روش نمونه گیری هدفمند، انتخاب شده و بر اساس یافته های متون پژوهشی، به طور مختصر، مدیریت دانش و اینترانت تعریف می شوند. مزایای اینترانت به عنوان ابزاری برای مدیریت دانش و محتوای آن مورد بحث قرار می گیرد. عقاید این 3 کتابخانه درباره مدیریت دانش و استفاده از اینترانت با یافته های متون، مقایسه می شود. از شواهد چنین بر می آید که اهمیت مدیریت دانش و ارزش اینترانت به عنوان ابزاری برای مدیریت دانش بر این کتابخانه های دانشگاهی پوشیده نیست. در عین حال، از اینترانت به عنوان ابزاری برای مدیریت دانش آنطور که باید، استفاده نشده است.