ماهنامه زمانه
پیاپی 49 (مهر 1385)

بین المللی شدن بحرانها، تنوع و پایداری آنها سبب گردیده است به تدریج «بحران» به گونه ای متفاوت فهمیده شود. نتیجه طبیعی این تحولات نظری و عملی، افزایش انتظارات نسبت به ساختارها و نهادهای موجود، ذی نفع و دخیل در بحرانها و سوال درباره کارآمدی و اندیشه های حامی آنهاست. سازمان ملل به مثابه سازمانی بین المللی که تامین و حفظ صلح و امنیت بین المللی را برعهده دارد، نهادی محوری در تحلیل و تبیین بحرانهای بین المللی است. چگونگی تشخیص بحران و ارزیابی توانمندی سازمان ملل در مواجهه با آن، مساله اصلی در این مقطع زمانی است. به عبارت دیگر، سوال اصلی این است که چگونه می توان واقعیتهایی چون سلطه قدرتهای بزرگ را بر این سازمان در کنار احساس نیاز فزاینده به اصلاحات و تغییر ساختاری در این نهاد بین المللی و نقش سایر کشورها در این فرآیند، جمع نمود؟ کشورهای استقلال طلبی چون ایران چگونه می توانند در راستای ارزشهای عدالت طلبانه و منافع ملی خود در این فضا گام بردارند؟ گفت وگوی حاضر تلاشی است در بیان اهمیت چگونگی تبیین جایگاه نیروهای دخیل در تصمیم گیری های بین المللی، نقش کشورهای عضو در تغییر ساختار سازمان ملل و ارزیابی توانمندی سازمان ملل در مواجهه با بحرانها. آقایان دکتر مسعود اسلامی، عضو هیات علمی دانشکده روابط بین الملل وزارت امورخارجه و دکتر غلامرضا کریمی، مدرس دانشگاه و دبیرکل کمیسیون آیسسکو مسائل فوق را بررسی و تحلیل کرده اند.

توقعات از سازمان ملل متحد، از بدو تاسیس تاکنون، با توجه به شرایط متحول نظام بین الملل تغییر کرده است. با پایان جنگ سرد نیز به نظر می رسید سازمان ملل متحد می تواند نقشی تعیین کننده در مدیریت بحرانها ایفا نماید، اما مرور زمان و مواجهه این سازمان با بحرانهای بین المللی نشان داد که این نظر، مقرون به صحت نبوده است و کماکان قدرتهای بزرگ در تصمیمات و اقدامات آن، نقش بسزایی ایفا می کنند. در این مقاله، تفاوت رفتاری این سازمان به صورت مقایسه ای در مواردی چون کویت (1990)، عراق (2003) و لبنان (2006) بررسی نقادانه شده است.

هر تصمیم و اقدامی در مرحله اجرا با چالش «نفوذ» روبروست. عملیاتی شدن مصوبات و قوانین، نیازمند حداقلی از مشروعیت و پذیرش کارآیی می باشند. باور نداشتن به کارآیی، مشروعیت را نیز به تدریج خدشه دار می کند. شورای امنیت سازمان ملل که مسئول حفظ صلح و امنیت بین المللی است، به شدت نیازمند مشروعیت نزد افکار عمومی و پذیرش کارآیی در مواجهه با بحران در سطح جهان می باشد. در مقاله حاضر، ضمن کالبد شکافی مفاهیم مشروعیت و کارآیی، تصمیمات و اقدامات شورای امنیت سازمان ملل متحد از سه جنبه قانونی، حقوقی و اخلاقی ارزیابی می شود.

بحرانهای بین المللی، همواره عرصه آزمونی برای سازمان ملل بوده اند. در این میان منازعه و جنگ میان کشورها به جهت گستردگی دامنه بحران و تاثیر عمیق تر آن از حساسیت بیشتری نسبت به منازعات داخلی برخوردار است. بررسی عملکرد سازمان ملل در جنگهای عراق علیه ایران و کویت، به جهت اشتراک در عنصر متخاصم، می تواند معیار مناسبی برای ارزیابی جهت گیری های این سازمان تلقی شود. در مقاله پیش رو، مواضع شورای امنیت، دبیرکل و مجمع عمومی به مثابه ارکان سازمان ملل به صورت مقایسه ای مطرح شده اند.

سازمانها اساسا به محیط پیرامونی خود وابسته هستند و در ارتباط با آن معنا و مفهوم می یابند. سازمان ملل متحد به عنوان سازمانی که مسئولیت تامین و حفظ امنیت و صلح بین المللی را داراست، به صورتی بارز، کارکردی امنیتی دارد و بنابراین باید آن را با لحاظ محیط پیرامونی و در پیوند با آن بررسی کرد. تردید در توانمندی تئوری واقع گرایانه در دوره پس از جنگ سرد ازیک سو و تغییرات پی درپی در بستر عمل و فعالیت سازمان ملل متحد ازسوی دیگر سبب گردیده است کارکرد امنیتی این سازمان دچار دگرگونی شود. دگرگونی مذکور بیش از هر چیز نشان دهنده هماهنگی استراتژیک میان ضرورتهای نظام بین الملل و کارکرد سازمان ملل متحد است. در دوره پس از جنگ سرد با کاهش تعادل و ثبات اجتماعی در حوزه های منطقه ای و افزایش توان نیروهای گریز از مرکز، نحوه پیگیری امنیت، ترسیم قلمرو آن و نهایتا استراتژی های امنیتی تغییر یافت. با توجه به پیامدهای ثبات محوری در نظریه های کارکردگرایانه، کارکردگرایان امنیتی در تحلیل و تبیین وضع موجود به طرح این بحث پرداختند که مطلوبیت نهایی برای سازمان ملل متحد «امنیت سازی» در حوزه های بحرانی است. آنان به ضرورت تطبیق فضای بین المللی با کارکردهای سازمانی می اندیشند. به این ترتیب حوزه فعالیت شورای امنیت در مناطقی خواهد بود که با دوران جنگ سرد کاملا تفاوت دارد. درواقع، نهادهای وابسته به سازمان ملل، فعالیتهای خود را در چارچوب «امنیت گرایی منطقه ای» تغییر و سازمان داده اند. در مقاله پیش رو، به چگونگی این تحول نظری با ذکر مصادیق عینی آن توجه می شود.

اصلاحات در سازمانها، بحثی جدید نیست، لیکن به جهت مقاومت طبیعی سازمانها در قبال تغییرات، همواره موضوع اصلاحات، به صورت چالشی جدی، فراروی کارگزاران و مدیران پدیدار گردیده است. تحول شرایط محیطی و دگرگونی وضعیت درون سازمانی، انعطاف پذیری و تطابق سازمان را با وضعیت به سرعت متحول شونده موجود، اجتناب ناپذیر ساخته است. به عبارتی دیگر، فروپاشی و اضمحلال یا ورود بی مهابا و جسورانه در مواجهه با تغییرات که در قالب «بحران» نمایان می گردند، دو گزینه پیش روی سازمانها هستند. سازمان ملل متحد به عنوان سازمانی جهانی، از این امر مستثنا نبوده و نیست. بحث اصلاحات در این سازمان به صورت واقعیتی طبیعی برای آن مطرح می باشد. بااین حال نمی توان، متوقع بروز تغییرات مطلوب بود، زیرا درخصوص جهت تغییر و چگونگی آن اجماع نظر وجود ندارد. در این مقاله، اصلاحات ساختار سازمان ملل متحد از منظری امریکایی و در قالب نظرات نومحافظه کاران بررسی و ارزیابی شده است.

قدرتها همواره برای استقرار خود به نهادها، هنجارها و روش هایی نیاز داشتند که استمرار آنها را ممکن و مقدور سازد. تاسیس سازمان های بین المللی و کارگزاری های تخصصی آنها یکی از جلوه های تلاش در این جهت تلقی می شود. در پایان جنگ جهانی دوم نیز نیروهای فاتح و در راس آنها ایالات متحده امریکا سازمانها و نهادهای بین المللی را ایجاد کردند. یونسکو یکی از نمونه های بارز این تلاش محسوب می گردد. با وجوداین، تغییر شرایط بین المللی و افزایش بازیگران در عرصه بین المللی و سازمان ملل، زمینه ساز قدرتمندی اعضای ضعیف در برابر نیروهای تاثیرگذار و مدافع منافع قدرتهای بزرگ گردید. مقاله حاضر، به بازخوانی فراز و فرود تحولات و معادلات قدرتی که در قالب کارگزاری تخصصی یونسکو صورت گرفته، پرداخته است و نشان می دهد که سازمان ملل متحد و کارگزاری های تخصصی آن، عرصه ای رقابتی و چالشی است که نمی توان همواره نتیجه آن را در جهت منافع قدرتهای بزرگ پیش بینی نمود.

بلندپروازی های جاه طلبانه قدرتهای غاصب به دلیل بی بهرگی از درک عمیق «قدرت»، همواره به هنگام اجرا، با مقاومتهای بلندمدت و ناشناخته ای روبرو می شوند که سایر ابعاد قدرت و ظرافتهای آن را آشکار می سازند. رژیم غاصب اسرائیل، مصداق دولت بدون ملت است. به عبارت دیگر، قدرت سیاسی است که پایه های اجتماعی ندارد. ازاین رو برای حفظ موجودیت تصنعی خود به مقابله سخت افزارانه با فلسطینیان پرداخته است که ساخت دیوار حائل از مصادیق آن و نشانه عمق اضطراب و اضطرار رژیم سرکوبگر صهیونیستی می باشد. در مقاله پیش رو، مواجهه سازمان ملل با این بحران بین المللی بررسی شده است.

موضوعاتی که بنا به دلایل مختلف در صحنه جهانی طرح و پیگیری می شوند، در اثر گذشت زمان و بروز وقایع جدید، دچار نوعی کهنگی و محدودیت مجال برای تداوم طرح می گردند، اما گفت وگوی تمدنها به واسطه پشتوانه های فطری و عقلی و همچنین به عنوان راهکاری آرمانی و البته اجتناب ناپذیر به جهت ضرورت صلح و همزیستی مستثنی از این قاعده است. به عبارت دیگر، گفت وگوی تمدنها، طرحی صرفا اخلاقی نیست که برای قدرتهای جهانی، موضوعیت طرح موقت داشته باشد. این طرح مبتنی بر این ایده است که برآیند آگاهی جوامع بشری، سیر صعودی می پیماید و می بایستی با هوشیاری نسبت به این واقعیت، در جهت این سیر تلاش نمود. مقاله پیش رو با عنایت به این مهم، به تشریح مبانی نظری این طرح پرداخته است.

«یونسکو» به عنوان بازوی فرهنگی سازمان ملل متحد، از بدو تاسیس با استفاده از ابزارهای حمایتی در کشورها و اقلیمهای فرهنگی مختلف جهان، در حوزه های مختلف از جمله فرهنگ عمومی به فعالیت می پردازد. اگرچه این نهاد بین المللی باید با رویکردی همسان و بدون پیش فرضهای فرهنگی، فکری در همه سرزمینها و با اهتمام بر تقویت تمام فرهنگهای بومی، حمایت خود را همچون چتری بگستراند، درواقع بررسی سیر کاری آن، برخوردی سلیقه ای و هدفمند را، با گرایشهایی خاص و تحت تاثیر جریانهای سیاسی و فرهنگی جهانی نشان می دهد. از جمله حوزه های کاری یونسکو، ادبیات و ادبیات ملل است.
«دنیای تئو» (Le Voyage de th ́eo) داستانی درباره تاریخ ادیان، اثر کاترین کلمان (Catherine Clement) (ترجمه: دکتر مهدی سمسار، ناشر: انتشارات نقش جهان، چاپ دوم، 1380)، فیلسوف و رمان نویس معاصر فرانسوی است که در حوزه ادب فرانسه نویسنده ای بنام است. این اثر در سپتامبر 1997 از طرف سازمان نشر Seul منتشر شد و از آغاز انتشار، در فهرست پرفروش ترین کتابهای فرانسه جای گرفت. این ناشر فرانسوی پیش از این نیز ترجمه و نشر رمان مشهور تاریخی فلسفی «دنیای سوفی» را برعهده داشته است. رمان «دنیای تئو» با حمایت به تعبیری دیگر سفارش غیرمستقیم یونسکو، تالیف، منتشر و حتی به برخی زبانها ترجمه شده است و اگر دقیق دیده شود جای پای سفارش دهنده در سراسر اثر پیداست. مولفه های اصلی تفکر حاکم بر یونسکو، همچنین خط سیر اندیشه سیاستگذاران و مجریان این نهاد بین المللی، در اثر مشهود است. در طی داستان، دینها و دینواره های مختلف جهان به بهانه های گوناگون بررسی می شود و درخصوص آیین و رسوم، اعتقادات و تاریخشان هرچند ناعادلانه و بعضا مغرضانه سخن به میان می آید. سرتاسر داستان، صحبت از یافتن حقیقت آسمانی است. اما در آخر جز به حق دانستن تمام ادیان، دینواره ها و حتی فرقه های خرافه گون شرقی درعین تناقضها و تفاوتهای فاحش شان در کنار تمجید و تطهیر مسیحیت و یهودیت حاضر، طرح و بسط اندیشه پلورالیسم دینی، تمجید وجه تسامح گرایانه ادیان و دینواره ها، و ترویج مسلکهای صوفی مآبانه و منزوی گون فرق دینی و شبه عرفانی امروز، حاصلی برای خواننده های جویای تفکر و تامل ندارد.
یادداشت پیش رو گزارشی از نشست نقد این اثر، در گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است که با حضور صاحب نظران و منتقدان حوزه اندیشه و ادبیات داستانی برگزار شده است.