نشریه رهیافت
پیاپی 37 (بهار و تابستان 1385)

عصر حاضر، عصر اطلاعات و ارتباطات است، لازمه مدیریت سازمان های این عصر، مدیریت بر یکی از مهمترین دارایی های سازمان، یعنی دانش است. دانش و اطلاعات و فناوری اطلاعات رابطه ناگسستنی با یکدیگر دارند. رهبران در تمامی دنیا تلاش دارند تا از طریق سیاستگذاری های صحیح در زمینه های علمی و مدیریت مناسب دانایی و سرمایه دانشی، حرکت جوامع خود را در مسیر توسعه دانای محور شتاب بخشند. در کشور ایران، یکی از بسترهای مهم توسعه و ارتقاء علمی ایران بویژه در ابعاد بین المللی توجه به مقوله تولید علم و توسعه و تحقیقات هدفمند در کشور است. در عصر کنونی تولید علم و تحرک علمی وبا رونق و پیشرفت فناوری نیز کاملا"مرتبط است و می توان اذعان داشت که تولید و بسط و ترویج علم تاثیر عمیق در تمام حوزه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور دارد. این مقاله نیز با نگاهی کلان به مطالعه تطبیقی سیاستهای علم و فناوری در کشورهای توسعه یافته ای همچون انگلستان، فرانسه، ژاپن، چین و کره جنوبی می پردازد و تا تبیین مبانی و زیر ساخت های لازم و همچنین توضیح و تفسیر برنامه های این کشورها، چگونگی برتری و توسعه آن ها در عرصه علم و فناوری را به نمایش می گذارد. پس از آن نیز با مقایسه سیاست های فناوری کشورهای مذکور و بررسی وضعیت کنونی کشورمان، یک چهار چوب پیشنهادی برای توسعه فناوری کشور ارائه خواهد شد.

توانمندسازی علمی منوط و مشروط به تقویت ساختارهای دانایی محور است، ساختارهایی که شرایط توسعه علمی کشور را فراهم نموده و در عین حال با پیشرفت های بین المللی همسو و درتعامل باشند، امروزه علم بیش از هر زمان دیگر از ابعاد بین المللی برخوردار است و تبادل اطلاعات علمی و مشارکت در نظریه پردازی ها و پروژه های علمی بین المللی بیش از پیش گسترش یافته است. پروژه های تحقیقاتی بین رشته ای و چند رشته ای و حتی بین مؤسسه ای شده است و مشارکت بسیاری از کشورها و رشته های مختلف را طلب می نماید. در این وادی دانایی، کشورهایی می توانند مشارکت فعال در تولید علم و فن داشته باشند که زیرساخت، بنیان، ظرفیت و رشته های علمی مورد نیاز را ایجاد و پرورانده باشند و منابع انسانی خود را در تخصص ها و گرایش هایی تربیت کنند که منافع ملی کشور را تامین و تضمین نماید. در این مقاله به اختصار به برخی از بسترها و نیز چند علوم راهبردی مورد نیاز در راستای ارتقاء و توسعه علمی کشور، اشاره شده است.

تحقیق و جستجو برای دستیابی به علم قدمتی به اندازه وجود بشریت دارد. از همان آغاز، بشر سوالات بسیاری درباره شروع جهان، منشا جهان، آغاز زندگی و آینده جهان مطرح می کرده است. دانشمندان به طور سیستماتیک دنبال جوابهای این سوالات بوده اند تا فهم بهتری درباره پدیده ها و محیط اطراف آن و توانایی خود برای برخورد با محیط پیدا کنند.
تونل علم یک نمایشگاهی است برای پاسخ گویی به سوالات در اذهان مردم در ارتباط با پیشرفت های علم امروز و یافته های آن. این نمایشگاه توسط انجمن ماکس پلانک و هفتادو هشت موسسه آن ایجاد و گسترش یافته است.
این نمایشگاه می خواهد بازدیدکنندگان٬ شگفتی های این دنیا را لمس کنند و با مسائل و مشکلاتی که دانشمندان برای اهداف علمی با آن روبه رو هستند آشنا شوند. از طرفی می خواهد تنوع اندازه در این دنیا را به نمایش گذارد و نشان دهد که با نبودن حتی کوچکترین جزء که به چشم نمی آید٬ دنیا پا بر جا نمی ماند.

پتانسیل اقتصادی یافته های علمی و تکنولوژیک تنها وقتی تحقق می‎یابند که این یافته ها بطور مؤثری به نوآوری تبدیل شوند. در اقتصاد مبتنی بر دانش، بخش دانشگاهی (دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی) به عنوان نهاد تولید و عرضه دانش، اهمیت روزافزونی را در نظام ملی نوآوری کشورها پیدا کرده است و تجاری سازی نتایج تحقیقات به مفهوم عملی ساختن انتقال و استفاده از دانش تولیدشده در بخش دانشگاهی در سایر عرصه های اقتصادی و اجتماعی، یکی از شاخصه های اصلی یک نظام ملی نوآوری توانمند تلقی می گردد.
در مقاله تهیه شده، با هدف جلب توجه به اهمیت تجاری سازی نتایج تحقیقات، ابتدا ضرورت گسترش سطح مشترک علم و نوآوری توضیح داده شده است و سپس مفاهیم نظری تجاری سازی تحقیقات، شامل: تعریف و مفهوم تجاری سازی، مدل های مختلف انتقال تکنولوژی از بخش دانشگاهی، فرآیند اجرایی تجاری سازی نتایج تحقیقات، با مرور بر ادبیات رایج این رشته تبیین گردیده است.

کشورهای در حال توسعه و حتی توسعه یافته با دو مسئله بغرنج و پیچیده روبرو هستند، مهاجرت یا عدم استقرار مغزها و دیگری نبود بستر مناسب تحقیقاتی در زمینه های علوم پیشرفته و پیشرو. بدیهی است که این دو مساله لازم و ملزوم یکدیگر هستند. زیرا تحقیقی میسر نخواهدشد مگر اینکه فرد محققی این مسئولیت را به عهده بگیرد و نیز در جائی که تحقیق و پژوهش نهادینه نشده و امکانات پیشبرد علوم پیشرفته وجود ندارد محقق احساس رضایت نخواهد کرد و به دنبال فرصتهای تحقیقاتی و شغلی، مهاجرت خواهد کرد. ایجاد کرسی های پژوهشی روشی است در پاسخ به این مسائل، به بیان دیگر می توان کرسی های پژوهشی را به معنای یک شیوه موثر در استقرار مغزها و پیشبرد علوم در کشور دانست. ایجاد کرسی های پژوهشی در کشورهای مختلف با اهداف عالیه ای برنامه ریزی شده است و امکان دستیابی به این اهداف جز از راه پژوهش وتولید دانش در سطح جهانی و بین المللی نمودن علوم، مقدور نمی باشد. در این مقاله کرسی پژوهشی تعریف شده و چندین نمونه از آن در کشورهای توسعه یافته ارائه شده است تا بعنوان الگو مورد استفاده قرار گیرد.

توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در ابعاد مختلف اجتماعی و اقتصادی سبب شده است تا هر روز کاربرد نوینی از این فناوری در قالب و شکل جدیدی پا به عرضه بگذارد و طیفی از خدمات گوناگون را در بر گیرد. آنچه در این میان مهم به نظر می رسد آشنایی کاربران با این خدمات به منظور بهره برداری در حوزه های اداری، آموزشی و پژوهشی است. یکی از گونه های جدید فناوری اطلاعات و ارتباطات پورتال است که به عنوان دروازه ای ورود کاربران به جهان اطلاعات را امکانپذیر می سازد. پورتال های اینترنتی با یکپارچه سازی خدمات شبکه محور در چارچوب و سازمانی واحد، سبب شده اند تا امر کاوش و مدیریت محتوا به آسانی صورت گیرد. نقش تسهیل کننده پورتال در انجام امور اداری، بازرگانی، آموزشی، پژوهشی و دیگر کارایی های چندگانه، آن را به یک محل کار الکترونیکی برای کاربران تبدیل نموده است. پورتال های سازمانی جدای از خدماتی که در سازمانها ارائه می کنند، فرصت‎های نوینی را متناسب با توان اقتصادی و اجرایی سازمانها فراهم می‎نمایند. آنچه در پی می آید بخشی از پژوهشی است که در همین راستا صورت گرفته است و ادبیات تحقیقی آن در قالب این مقاله ارائه گردیده است.

مشارکت ایران در تولید علم جهانی سال 2005 براساس نمایه های ایران در مؤسسه اطلاعات علمی آمریکا 1 (ISI) مورد بررسی قرار گرفته است. در این سال تعداد مقالات نمایه شده ایران در علوم پایه 5423 (42/0 درصد مقدار جهانی)، در علوم اجتماعی 225 (13/0 درصد مقدار جهانی) و در علوم انسانی و هنر 11 (008/0 درصد مقدار جهانی) و در مجموع 5578 (36/0 درصد مقدار جهانی) می باشد. صرف نظر از کشور ترکیه، ایران در بین کشورهای مسلمان و همسایه رتبه نخست تولید علم جهانی را داراست. بیش از سی درصد تولید علم کشور متعلق به رشته شیمی است. سهم دانشگاه های علوم پزشکی در تولید علم کشور در این سال بیست و هشت درصد بوده است.

در دنیای کنونی توسعه پایدار، پیشرفت هر کشوری، رفاه هر ملتی مرهون کشف، پرورش، حفظ، نگهداری نخبگان و سرمایه های علمی و هنری آن کشور است. نخبگان، علما، پژوهشگران، هنرمندان، می توانند موجبات توسعه علمی و فناوری، توسعه متوازن و پایدار و همه جانبه و ترقی و تعالی کشور را فراهم سازند. بنابراین کشف، شناسائی، برقراری ارتباط و حمایت از این قشر نخبه، تقویت انگیزه، جلب مشارکت و همکاری های آنان در زمینه های گوناگون در راستای تولید علم، توسعه علمی و فناوری کشور از اولویت ها ویژه کشورهای موفق و ایران است. برای نیل به این هدف متعالی در راستای تحقق بند 4 اصل سوم قانون اساسی و به استناد بند 16 مصوبه (جایگاه، اهداف و وظایف شورایعالی انقلاب فرهنگی). صندوق حمایت از پژوهشگران کشور با هدف حمایت مادی و معنوی از پژوهشگران در حوزه معاون اول رئیس جمهور تاسیس شد. آنچه از پی می آید چکیده ای است از اهداف، وظایف، بودجه و اقدامات صندوق مذکور که به منظور آگاهی محققان، پژوهشگران و تولید کنندگان علم و فناوری تهیه و تنظیم شده است.

انجمن پیشبرد علوم آمریکا موسسه غیر انتفاعی بین المللی است که با فعالیت در قالب یک آموزش دهنده، راهبر، سخنگو و انجمن حرفه ای، پیشبرد علوم را در دنیا دنبال می کند. این انجمن علاوه بر سازماندهی فعالیت های اعضا، مجله علمی ساینس و بسیاری دیگر از خبرنامه ها، کتب و گزارشات را منتشر کرده و با هدف بالا بردن درک علم در سطح جهانی اقدام به برگزاری کنفرانس ها و همایش های متنوع می نماید. انجمن پیشبرد علوم آمریکا در سال 1848 تاسیس شد و با گذر از یک دوران پرفراز و نشیب 150 ساله، در حال حاضر پاسخگوی 262 آکادمی و انجمن وابسته بوده و بیش از ده میلیون نفر را تحت پوشش فعالیتهای خدماتی خود قرار داده است. مجله علمی ساینس که در بین مجلات عمومی علمی دارای داوری تخصصی، با بیش از یک میلیون خواننده، گسترده ترین طیف مخاطبان علمی را به خود اختصاص داده است، ارکان رسمی انجمن پیشبرد علوم آمریکا به شمار می رود. انجمن پیشبرد علوم آمریکا یک موسسه غیر انتفاعی است که هدف خود را "پیشبرد علم و خدمت به جامعه" اعلام نموده است و این هدف را از راه پیشگامی در سیاست گذاری علوم، برنامه های بین المللی آموزش علوم، برگزاری کنفرانس های بین المللی و دیگر مسیرها پیش می برد. برنامه های اصلی انجمن پیشبرد علوم آمریکا متشکل از علم و سیاست گذاری، فعالیت های بین المللی پیشبرد علم و آموزش و تربیت منابع انسانی می باشد.

بنیاد نخبه پرور (ا لکساندر فن هامبولد) 1 با سابقه بسیار طولانی در آلمان، ابتدا با هدف حمایت از پژوهشگران خارجی و دانشجویان دکتری مشغول به تحصیل در آلمان بنیانگذاری شد. این بنیاد با ارائه انواع بورسهای پژوهشی واعطای جوایز به دانشمندان برجسته جهان، بستر مناسبی برای تحقیقات وسیع وبلند مدت در زمینه کلیه علوم طبیعی، انسانی و مهندسی فراهم آورده است. بطوریکه امروز بیش از 23000 دانشمند از 130 کشور جهان از امکانات این بنیادبهره مند شده اند. هدف اصلی این بنیاد، حفظ و تقویت ارتباطات علمی در سطح بین المللی ازطریق حمایت از دانشمندان برجسته سراسر جهان می باشد تا اینکه آنها بتوانند طرحهای پژوهشی خود را در جمهوری فدرال آلمان به انجام رسانند. این هزینه ها عموما از طریق بودجه های ایالت فدرال تامین مالی می شود. از اهداف دیگر این بنیاد اهداء بورسها و جوائز پژوهشی به افراد محقق وعلمی خارجی است، بدون این که محدودیتی در مورد جنس، نژاد، مذهب یا ایدئولوژی آنها وجود داشته باشد. این امر پژوهشگران را قادر می سازد تا طرحهای پژوهشی خود را در آلمان فدرال تا حصول نتایج مطلوب ادامه دهند. در این مقاله به توضیح برنامه های گسترده بنیاد، انواع جوایز و بورسهای پژوهشی اعطایی بوسیله بنیاد و همچنین تشکیلات و نحوه فعالیت های بنیاد پرداخته شده است.

بنیاد بین المللی علم که به عنوان یک سازمان غیر دولتی در سال1972 تاسیس شد تا از ظرفیت سازی علمی کشورهای در حال توسعه حمایت کند. بودجه این بنیاد توسط بیش از 15 سازمان حامی در قالب کمک تامین شده و تا کنون بیش از 5500 کمک بلا عوض پژوهشی اعطاء نموده است. این بنیاد به پژوهشگران جوان حدود صد کشور جهان در آفریقا، آسیا، کشورهای حاشیه اقیانوس آرام، آمریکای لاتین و حوزه کاراییب را مورد حمایت مادی و معنوی قرار می دهد. فرایند اعطاء کمک ها در این بنیاد بدینگونه است که دانشمندان مشهور جهان تمام را از نظر علمی ارزیابی و سپس در صورت تایید کمک های بلا عوض پژوهشی توسط بنیاد طی فرایند دقیق و حساب شده ابلاغ می گردد.

آکادمی ملی علوم هند به منظور بسط و گسترش علم و دانش در هند و استفاده از دستاوردهای علمی به منظور ایجاد رفاه ملی و رفاه بشر بنیان نهاده شده است. بیش از 35 سال از تاسیس آن با نام "آکادمی ملی علوم هند" می گذرد. حضور قریب به اتفاق دانشمندان هندی و برخی از دانشمندان کشورهای خارجی که در بسط علم در هند نقش داشته اند و نیز حمایت های مادی و معنوی دولت هند باعث رشد فعالیت ها و کسب اعتبار جهانی گردیده است. اعطای نشان های معتبر ملی، کمک مالی به محققین و صاحبان فکر و اندیشه، اعطای بورس، حمایت از برگزاری کنفرانس های علمی بین المللی، حمایت از گفتگوها و نشست های علمی دو جانبه و چند جانبه، تحقیق درباره تاریخ علم و انتشار چند نشریه علمی خلاصه ای از فعالیت های این آکادمی است. این مقاله برنامه های علمی و پژوهشی آکادمی را به طور اختصار نمایان می سازد

درراستای پاسخگویی مراکز علمی و پژوهشی کشور به تقاضاهای اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی، ضرورت تدوین برنامه های بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت در مراکز علمی پژوهشی، برنامه پنج ساله مرکز تحقیقات غدد درون ریز و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در ابتدای سال 1379 تهیه و در انتهای سال 1383 مورد ارزشیابی پایانی قرار گرفت. بر اساس اهداف برنامه استراتژیک کلی دانشگاه متبوع، مرکز تحقیقات غدد با حضور مدیران ارشد و میانی اقدام به تدوین برنامه نمود و سپس اهداف استراتژیک تعیین و براساس وضعیت مرکز، استراتژی توسعه و نفوذ با اولویت بندی براساس معیار ACCEPT1 اولویت ها تعیین و بودجه بندی نیز انجام شد. مهمترین فاکتور در رسیدن به اهداف، مدیریت جامع کیفیت بود که مرکز پس از تعیین استانداردها در جهت ارتقاء حرکت نموده است. پیش بینی هدفها به درستی و انجام اقدامات لازم و به هنگام در حصول به نتیجه نقش اساسی داشته است. همدلی و هم اندیشی با وزارت متبوع در قالب تفکر سیستمی نیز از عوامل موفقیت این برنامه محسوب می گردد.