فصلنامه پژوهش و حوزه
سال هفتم شماره 2 (پیاپی 26، تابستان 1385)

در مطالعه ادیان، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد و هر یک از طرفداران و مخالفان، ادله خویش را بیان می کنند. ما در اینجا ضمن اینکه طرفدار مطالعه ادیان هستیم، به دوازده نکته اشاره می کنیم که هر یک از آنها میتواند توجیه گر مطالعه ادیان باشد. ما اگر بخواهیم به نقد، بررس یا مطالعه ادیان دیگر بپردازیم، لازم است پس از مطالعه ادیان، این کار صورت بپذیرد، از طرف دیگر، اگر بخواهیم ایراداتی را که بر اندیشه و دین ما از ناحیه ادیان وارد می شود، پاسخ دهیم، ضرورت دارد ادیان دیگر را مطالعه کنیم.

اخذ روی آورد تطبیقی در گستره الهیات و معارف اسلامی نزد دانشمندان مسلمان به ویژه فقها و متکلمان سابقه طولانی دارد؛ اما دین شناسی تطبیقی در مفهوم جدید کلمه یکی از روی آوردهای نوین دین پژوهی است که حاصل مدرنیسم و مبتنی بر نگرش جدید به دین است. وضعیت موجود مطالعات تطبیقی دین در روزگار و جامعه ما با وضعیت مطلوب فاصله قابل تاملی دارد. موانع روش شناختی فراوانی، کارایی و اثر بخشی مطالعات تطبیقی را در دین پژوهی کاهش میدهند. تصویر تحویلی نگر از آن، آفت ظاهرگرایی در فرایند تطبیقی، آفت موضوع محوری، عدم تمایز مشکل و مسئله درآمیختن مساله درجه اول و درجه دوم و بسنده کردن به مقام توصیف (و عدم اهتمام به تبیین) از اهم این موانع هستند.

فرهنگ و دین چنان در هم تنیده اند که گاه مطالعه یکی بدون توجه به دیگری نه تنها دشوار که ناشدنی است. از این رو امروزه در عرصه دین شناسی توجه به عوامل سازنده فرهنگ، بخش قابل توجهی از مطالعات را به خود اختصاص میدهد. این مسئله خود به زایش رشته های تازه ای انجامیده است که یکی از آنها فلسفه میان فرهنگی است. این مقاله می کوشد تا گزارشی کوتاه از شکل گیری این دانش جدید، بنیانگذاران، مسائل و حوزه آن و نقشی که می تواند در فهم ادیان دیگر فراهم کند به دست دهد.

آن چه در پی می آید، بررسی گزینشی و بسیار فشرده ای در باب تاریخ رابطه میان روان شناسی و دین از دیدگاه فلسفی است. سرآغاز این بررسی قرن نوزدهم خواهد بود و به دنبال آن یک نظریه پردازی فلسفی راجع به روابط میان روان شناسی و دین خواهد آمد. در قرن نوزدهم زمینه فلسفی برای آنچه که ما تفسیر روان شناختی از دین می دانیم، مهیا گردید. در قرن بیستم، روان شناسی، خود تحت نفوذ متفکرانی همچون، فروید، یونگ، لوبا و اسکینر قرار داشت و حتی متفکرانی نظیر جیمز و اریکسون که برخوردهای دوستانه تر نسبت به دین ابراز می کردند، محتاط بودند تا آثار علمی خود را از فرضیات دینی دور نگه دارند...

نگرش جامعه شناختی به دین می کوشد تا دین را تنها به مثابه پدیده ای اجتماعی و زاده جامعه بررسد و آن را تفسیر زمینی کند. یکی از پیشتازان و بنیانگذاران این نگرش که تاثیر ماندگار بر این رهیافت گذاشت، امیل دورکیم است که در کتاب صور ابتدایی حیات دینی، تفسیری از این سنج به دست داد و دین را بازتاب آرمان های اخلاقی جامعه و ابزار حفظ و ثبات اجتماعی معرفی کرد. وی کوشید با بررسی کهن ترین و ابتدایی ترین دین موجود در میان قبائل ملانزی، یعنی توتمیسم، نظریه خود را بپروراند و آن را به ادیان دیگر تعمیم دهد. این مقاله پس از معرفی دورکیم و اندیشه های اصلی او، این تفسیر وی را گزارش و بررسی می کند و بر مسائل حل ناشده آن انگشت می گذارد.

این مقاله می کوشد تا نسبت دین و الهیات را با دنیای جدید و مدرنیته بررسی کند. دکارت، بیکن و کانت اولین کسانی ا ند که از چالش های دین و اقتضائات عصر نوین سخن گفته اند. اینکه آیا عقل با ایمان یا سنت با تجدد یا دین با دنیا سازگار است یا نه، دست کم از آغاز قرن هفدهم به مسئله ای بنیادی تبدیل شده است؛ از نظر شلایر ماخر دین صرفا امری اخلاقی نیست بلکه تجزیه ای اسرارآمیز و ابطال ناپذیر است و عقل از ایمان جدا است، کارل بارت تاکید کرده که سخن از خدا از جنس و سنخ گزاره نیست بلکه یک واقعه و رخداد است...

مقاله حاضر که تصویری است روشمند از پدیدار شناسی دین، گونه هایی از پدیدارشناسی را که از نظرگاه فلسفی هگل و هوسرل و چشم انداز انسان شناختی کنتول اسمیت، عرضه می کند. هر چند تعریف دقیق و متفق القولی از پدیدارشناسی وجود ندارد، اما دغدغه عمده پدیدارشناسان این است که رهیافت پدیدارشناسانه و فارغ از پیش داوری، همسنگ رهیافت علمی است. نویسنده در این مقاله از کسانی نام برده که آثار و آرایشان به جنبش پدیدارشناسی برای مطالعه دین بر اساس ملاک ها و معیارهای خود دین، کمک کرده است...

ابن حزم اندلسی بزرگترین متفکر فرقه ظاهریه، از پیشگامان مسلمان در مطالعه ادیان است. او شش دین را با رویکردی اسلامی، بررسی و مطالعه کرده که عبارتند از: مسیحیت، یهودیت، صابئین، آیین مانی، آیین مجوس و آیین براهمه یا هندوئیسم. در این میان دو دین مسیحیت و یهودیت که در قرآن کریم بیشتر مورد توجه قرار گرفته اند، در پژوهش های ابن حزم نیز از جایگاه ویژه ای برخوردارند. تلاش ابن حزم در مطالعه ادیان بیشتر مصروف گزارش و نقد آنها شده است. در عین حال نکات جالب و ارزشمندی در مطالعات ادیان وی وجود دارد که مطالعه آثارش را در این زمینه ضروری می سازد...

گفت و گوی حاضر با حضور استادان حجت الاسلام والمسلمین علی ربانی گلپایگانی، جناب آقای قاسم جوادی، رضا برنجکار و عزالدین رضانژاد، از بحث درباره ضرورت فرقه شناسی آغاز می شود و تا معنای فرقه های اسلامی ادامه می یابد. در میانه گفت و گو از کاستی های فرقه شناسی و بایسته های آن سخن می رود. همگان بر نامطلوبی وضعیت رشته فرقه شناسی در ایران اذعان داشتند و پیش داوری، برخورد گزینشی، عدم مراجعه به منابع معتبر و شتابزدگی را از آفات مهم این رشته علمی در ایران و حوزه علمیه قلمداد کردند...