نشریه علوم سیاسی
سال هشتم شماره 3 (پیاپی 31، پاییز 1384)

ولایت فقیه، به عنوان یکی ازاصول ذاتی و اساسی ترین اصل محوری نظریه جمهوری اسلامی، مورد نظر امام خمینی بوده است و اساسا چنین برداشتی از نظریه جمهوری اسلامی با چنین شعاع و ابعادی - همچنان که پس از حضور حضرت امام در ایران و پس از پیروزی انقلاب اسلامی عملا حضور و فعالیت ولایت فقیه و اقدام آن در نقش رهبری انقلاب مورد نظر و استقبال همگان بود - به تبع در رفراندوم دهم و یازدهم فروردین سال 1358 نیز مورد توجه غالب مردم، روشنفکران، بالاخص علمای دینی و مراجع عظام قرار گرفت. با این حال، این پرسش که چرا ولایت فقیه در پیش نویس قانون اساسی مورد توجه قرار نگرفت؟ مورد بحث مقاله حاضر است.

مقاله حاضر به تبیین این مدعی می پردازد که علاوه بر بحران های معروف و مشهوری که برای دولت ها ذکر می شود، از قبیل بحران مشروعیت، بحران مشارکت، بحران هویت و... دولت در ایران معاصر دچار بحرانی بوده است به نام بحران سلطه و کنترل سیاسی. دوره های مختلف تاریخ معاصر جهت آزمون این مدعا بررسی شده است. ریشه اصلی این بحران ناتوانی دولت در انجام کارویژه هایش می باشد.

کسب وجهه و اعتبار بین المللی و نفوذ در افکار عمومی جهانیان یا به تعبیر برخی اندیشمندان دست یابی به قدرت نرم به موازات و حتی فراتر از کسب همین نتیجه در سطح ملی از جمله اهداف مهم و در عین حال تصریح نشده دیپلماسی کشورها در ارتباطات فیمابین است. این مهم به تناسب موقعیت و جایگاه و امکانات و فرصت های هر کشور در عرصه بین الملل به شیوه های مختلف و از مجاری و کانال های متعدد، تعقیب می شود.
دفاع از ارزش های مقبول همگانی، صدور اقلام و مصنوعات فرهنگی و مادی با کیفیت، اتخاذ مواضع منطقی و ظاهرپسند، تحرک جدی در عرصه های دیپلماتیک، مشارکت فعال در اقدامات بین المللی، میزبانی نشست ها و مسابقات بین المللی، اعطای کمک های بشردوستانه، جذب گردشگر، تبلیغات برون مرزی و... بخشی از سیاست های رایج و تجربه شده ای است که معمولا هر کشور به فراخور حال، در جهت نیل به این مقصود از آن بهره می گیرد. در این نوشتار، سیاست های اجرایی دو کشور ایران و امریکا در منطقه خاورمیانه، در راستای تامین این مهم به اجمال مورد بررسی قرار گرفته است.

مقاله حاضر در تلاش است تا وضعیت ادبیات سیاسی ایران را در دوران حکومت پهلوی اول مورد بررسی قرار دهد. از این رو، ابتدا خلاصه ای از اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی این دوران ذکر شده است و در ادامه دو مقوله اصلی ادبیات؛ یعنی شعر و داستان مورد توجه قرار گرفته اند و تلاش شده است تا با بررسی محتوایی آثار نویسندگان سیاسی مطرح آن دوره و در تعامل با شرایط خاص ایجاد شده در کشور (جو اختناق و برقراری حکومت استبدادی) تاثیر این شرایط بر ادبیات سنجیده شود.

این نوشتار نخست مسلمانی شیخ الرئیس را از مسلمات دانسته، سپس به بررسی اعتقاد او پرداخته است. از آن جا که خاندان او اسماعیلی بوده اند، برخی مدعی شده اند که او شیعه اسماعیلی بوده است، ولی اظهارات مستقیم و غیر مستقیم او به ویژه در مسائل اعتقادی و اندیشه سیاسی ثابت می کند که او شیعه اثنا عشری بوده است.

در اشعاری که از مثنوی مولوی در مقاله حاضر مورد تحلیل قرار گرفته است، نقش تفرقه افکنانه یهودیان در میان مسیحیان نشان داده شده است. پیام مولانا برای نسل امروز پرهیز از تفرقه، دقت در پیروی از نخبگان و رهبران، بررسی دعاوی افراد صاحب ادعا و پیروی از رهبرانی است که از سابقه روشن و بدون ابهام برخوردارند. آنان که سابقه روشنی ندارند یا سابقه نامناسبی داشته اند، چه بسا برای گمراهی خلق جامه زهد بر تن کرده باشند.

روش مکتب اصولی برای دست یابی به احکام دینی اجتهاد است. بر این اساس، مردم در زمان غیبت به دو دسته اقلیت مجتهد و اکثریت مقلد تقسیم می شوند؛ در حالی که مکتب اخباری این روش و در نتیجه این تقسیم بندی را نمی پذیرد و رابطه عالم دینی با مردم در محدث و مستمع خلاصه می شود.
فراگیر شدن روش اجتهادی در استنباط احکام و تکالیف دینی و گسترش آن به حوزه سیاست و تلقی آن به عنوان جزئی از حوزه وسیع تر دین، جایگاه خاص سیاسی برای مجتهد از یک سو، و وظایفی برای مقلدین از سوی دیگر فراهم ساخت. مقاله حاضر به بررسی روش اجتهادی و نتایج سیاسی آن به لحاظ جایگاه عالم دینی می پردازد.

در بحث نسبت سنجی عرفان و سیاست، دیدگاه های مختلفی مطرح است. گروهی به نفی ارتباط عرفان و سیاست پرداخته و هرگونه تاثیر عرفان بر حوزه سیاست را منفی دانسته و معتقدند که اندیشه و عمل عرفانی قادر به ایجاد و بسط اندیشه سیاسی نیست.
اما گروهی دیگر معتقدند که نه تنها عرفان و سیاست می توانند در ارتباط و تعامل با یک دیگر قرار گیرند، بلکه وجود عرفان، برای اندیشه و عمل سیاسی، مطلوب و ضروری است.
در این نوشتار با بررسی آرا و نظریات متفکران، نسبت میان عرفان و سیاست را از زوایای مختلف مورد بحث قرار می دهیم.

در گذشته پیوند میان دین و دموکراسی چندان مورد سؤال نبود؛ چرا که عنصر اصلی دموکراسی خصلت ضد استبدادی و مردمی بودن آن بود. هیچ حکومتی نمی توانست رضایت مردم را جلب کند مگر آن که به آداب، سنن و باورهای آنها احترام بگذارد و در جهت بر آوردن خواست های دینی مردم در کنار سایر خواست ها تلاش نماید. اما امروزه برخی با کم رنگ جلوه دادن عنصر فوق، سکولاریسم را رکن رکین دموکراسی قلمداد می کنند، آنگاه با مشکل ناسازگاری دین و دموکراسی مواجه می شوند و در نهایت به این قضاوت می رسند که حکومت دینی نمی تواند دموکراتیک باشد.
نگارنده در این مقاله تلاش کرده است تا نشان دهد این مشکل کاملا تصنعی و غیر علمی است؛ نه سکولاریسم از اصول دموکراسی است و نه دین با دموکراسی ناسازگار است.

در این مقاله به بررسی حکومت از نگاه حضرت امیرعلیه السلام از دو منظر پرداخته شده است: مبانی نظری حکومت در سیره قولی و سیره عملی. بازخوانی و بازنگری سیره عملی امام علیه السلام برای همه ما از آن جهت ضرورت دارد که با محک سیره امام می توانیم درباره چند و چون کارکرد زمام داران و کارگزاران و میزان توفیق جمهوری اسلامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در انطباق با آرمان های حکومت علوی داوری کنیم.