فصلنامه اطلاع شناسی
سال دوم شماره 5 (پیاپی 10، پاییز و زمستان 1384)

مدیریت اطلاعات و مدیریت دانش دو مفهومی است که از لحاظ معنایی و کارکردی بسیار به هم نزدیک هستند. اغلب تشخیص تفاوت ها و تشابهات این دو مفهوم برای خوانندگان متون مربوط آسان نیست. در برخی موارد حتی نویسندگان نیز این دو مفهوم را به جای هم و یا مترادف هم به کار برده اند. با پیشرفت به سوی جامعه دانشی و توسعه دانش مدار و اهمیت اطلاعات و دانش در جامعه، کنکاش عمیق در حوزة مدیریت اطلاعات و دانش ضروری به نظر می رسد. در این زمینه، پرداختن به واژگان و اصطلاح شناسی این مفاهیم می تواند به عنوان نخستین گام تلقی شود. این کار می تواند به نویسندگان، خوانندگان، محققان و متخصصان کمک کند تا درک درستی از مفاهیم و اصطلاحات این عصر جدید به دست آورده و به بررسی فرآیندها، ملزومات، و پیامدهای آن بپردازند. در این مقاله حاضر، دو مفهوم مدیریت اطلاعات و مدیریت دانش به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. در مورد هر مفهوم سیر تاریخی و تعارف آن ارائه گردیده است. سپس وجه تمایز و تشابه آنها بررسی و در پایان پیشنهادهایی برای پژوهش های آتی ارائه گردیده است.

مدیریت دانش بحث داغ متون مدیریتی و حوزه های وابسته در سال های اخیر بوده است. مدیریت اطلاعات بخش بسیار مهمی از مدیریت دانش و نقطة اتصال کتابداران و اطلاع رسانان به مدیریت دانش است. متون کتابداری مدیریت دانش را از زوایای مختلف از جمله نقش کتابداران و اطلاع رسانان در مدیریت دانش مورد بحث قرار داده و پیش نیازهایی را برای ورود به این عرصه مطرح کرده اند. این مقاله مروری است بر متونی که به نقش کتابداران و اطلاع رسانان در مدیریت دانش پرداخته اند. تاثیرات مدیریت دانش بر حرفه کتابداری، مهارت های لازم برای شرکت در مدیریت دانش و موانع پیش روی کتابداران و اطلاع رسانان برای ورود به مدیریت دانش در این مقاله مورد بحث قرار گرفته اند.

مدیریت دانش را به دلیل طبیعت میان رشته ایش نمی توان به رشته یا حرفه ای خاص منتسب دانست. تعبیر و درک متفاوت گروه های مختلف از این عنصر نوظهور همراه با وسعت دامنه و تنوع در به کارگیری سیاست های آن در سازمان ها و محیط های کاری مختلف، منجر به اتخاذ شیوه های آموزشی از سوی مدارس و گروه های درگیر گردیده و آنها را از اجماع بر شیوه ای واحد ناتوان ساخته است. این مسئله همچنین به ایجاد فضایی رقابتی در بازار کار دامن زده و لزوم برخورداری از آموزش های مناسب را حدت بخشیده است. مقاله حاضر مروری بر توانمندی ها و نیازمندی های مختلف کتابداران در این حوزه است و نحوه عمل آموزشکاران کتابداری را در این وادی به تصویر می کشد.

هدف مقالة حاضر چگونگی مدیریت بر دانش منابع انسانی در سازمان هاست. بدین منظور، پس از مروری بر مفاهیم مدیریت دانش در متون مختلف به چرایی بهره جستن از مدیریت دانش در سازمان ها می پردازد. سپس چگونگی مدیریت بر دانش سازمانی را با ذکر عوامل موثر سازمانی توضیح می دهد. در خاتمه، نگارنده راهکارهای غلبه بر موانع مدیریت دانش سازمانی را بر می شمارد.

حرفه کتابداری و و اطلاع رسانی سه دهة اخیر دستخوش تغییرات پیاپی و بنیادین برخاسته از تحولات تکنولوژیکی و اجتماعی و اقتصادی بوده است. مدیریت دانش نیز که خود زاییده همین تحولات است به دلیل شباهت هایی که با حرفة کتابداری دارد آن را تحت تاثیر خود قرار داده و بحث هایی را در تبیین نقش و جایگاه کتابخانه ها و کتابداران در مدیریت دانش برانگیخته است. متون کتابداری واکنشی مثبت به مدیریت دانش نشان داده و آن را زمینه ای برای بسط حرفه و ارتقا جایگاه کتابداران و اطلاع رسانان دانسته اند. شواهد حاکی از آن است که بکارکیری اصول مدیریت دانش در کتابخانه ها قابلیت های کتابخانه را افزایش داده و افق جدیدی برای مدیریت کتابخانه ها ایجاد می نماید. این مقاله مروری دارد بر متونی که به مدیریت دانش در کتابخانه ها پرداخته اند و به برخی مؤلفه های مدیریت دانش در کتابخانه ها تاکنون مورد غفلت قرار گرفته اند می پردازد. از آن جمله اند: کل نگری و حرکت در راستای اهداف سازمان، توجه به منابع انسانی و گردآوری دانش نهان، اشتراک دانش و...

نقش کاربرد فزاینده پورتال های سازمانی در زمینه های گوناگون در زمینه های اطلاعاتی و ارتباطی از جمله مدیریت دانش، پرداختن به این فن آوری نوظهور را به شیوه ای علمی و دانشگاهی الزامی ساخته است. سهم و نقشی که این گونه پورتال ها در توانمند ساختن مدیریت دانش دارند، ما را بر آن داشت تا چارچوبی نظری برپایه مفاهیم رایج برای گرایش های موجود و آتی مدیریت دانش تدوین و ارائه کنیم. این مقاله دیدگاه روشنی را از توانمندی های پورتال های سازمانی در عرصه مدیریت دانش فراهم ساخته و می تواند مورد توجه دست اندرکاران مدیریت محتوا قرار گیرد. دیدگاه ارائه شده در این مقاله بیشتر به دیدگاهی نظری نزدیک است تا یک دیدگاه فنی.

سازمان ها برای دستیابی به اهداف تعریف شده نیاز به سازماندهی دانش موجود دارند. ارزشمندترین سرمایه یک سازمان دانشی است که در آن سازمان وجود دارد. در سازمان پیشرفته برای هدایت اندیشه های با ارزش، ولی پنهان در نزد کارکنان، ترویج فرهنگ سازمانی برای رسیدن به اهداف مشترک ضروری است. ایجاد پایگاه های دانش کمک بسیار بزرگی به گردآوری این منبع پر بها می کند. تاثیر فرهنگ سازمانی بر عملکرد سازمان سبب می شود تا آنان فعالیت گروهی و اشتراکی را با هماهنگی و موفقیت به انجام رسانند. فن آوری ارتباطات و اطلاعات توسط ابزارهای متعدد می تواند در تبادل دانش نهان میان کارکنان موثر واقع شود. سرمایه گذاری در بخش فن آوری ارتباطات و اطلاعات یکی از شروط لازم برای در اختیار داشتن دانش سازمانی است. فن آوری اطلاعات می تواند با فراهم کردن زمینة آموزش کارکنان با ایجاد مهارت های لازم برای حفظ دانش پنهان آنان به صورت مدون مؤثر واقع شود.

مفهوم نیازهای اطلاعاتی در علم اطلاع رسانی همواره با پیچیدگی همراه بوده است. طبق نظر دروین ونیلان، تقریبا بدون استثناء برای نیازهای اطلاعاتی تاکنون تعریفی واضح نشده است. مقالة حاضر بر آن است تا برخی اصطلاحات و نظریه های مرتبط را از منظر صاحب نظران ارائه کند.

چگونگی جستجو و پردازش اطلاعات توسط انسان از موضوعات مهم و پیچیده گفتمان اطلاع رسانی است. در نوشتة حاضر، جستجوی اطلاعات به عنوان رفتاری اجتماعی تلقی و تعریف شده و حد واسط چرخه ای سه مرحله ای قلمداد شده است: نیاز به اطلاعات، جستجوی اطلاعات و کاربرد اطلاعات. نویسنده، توجه به بستر اجتماعی و فرهنگی به همراه سبک شناختی و پاسخ های هیجانی از عوامل مهم تاثیرگذار بر پردازش و کاربرد اطلاعات عنوان شده است. در پایان، مدلی از فرآیند جستجو و پردازش اطلاعات توسط انسان متشکل از سه مرحله مورد اشاره ارائه گردیده است.

این تحقیق نیازهای اطلاعاتی و رفتار اطلاع یابی اعضای هیات علمی دانشگاه خلیج فارس را مورد بررسی قرار می دهد. یافته ها نشان داده که انگیزه اعضای هیات علمی از جستجوی اطلاعات، کسر اطلاعات تخصصی و تدریس است. آنها برای جستجوی اطلاعات از دو روش رسمی و غیر رسمی استفاده می کنند که مهمترین منبع رسمی مورد استفاده کتاب و مجلات خارجی است. ارتباط با متخصصان داخل و خارج از کشور و حضور در گردهمایی های داخلی دو منبع مهم غیررسمی اطلاعات هستند. از میان انواع اطلاعات استفاده از اطلاعات علمی در اولویت قرار دارند و مهمترین روش کسب از اطلاعات استفاده از برگه دادن کتابخانه، مشورت با همکاران ذکر شده است. فقدان منابع مورد نیاز در کتابخانه، عدم آگاهی از وجود منابع، و کمبود وقت از مهمترین عوامل عدم دسترسی به اطلاعات هستند. اعضای هیات علمی برای دستیابی به اطلاعات از منابع کافی و الکترونیکی استفاده می کنند. مهمترین منبع الکترونیکی مورد استفاده از آنها اینترنت است.

حیات کتابخانه های دانشگاهی به دلیلی پیشرفت های سازمانی، تغییرات فن آوری، طبیعت متغیر خدمات اطلاعاتی، و رشد ارتباطات علمی در خطری روزافزون قرار دارد. تغییرات شگرفت در ارتباطات پژوهشی تعامل بیشتر با پژوهشگران دانشگاهی را می طلبد و این مهم به کتابدارانی نیاز دارد که با اعضاء هیات علمی در ارتباط باشند. در این عرصه کتابداران برای این که در رابطه ای پویا و خلاق قرار گیرند لازم است که نه فقط نقش خود را به عنوان کتاب شناس یا گسترش دهندة مجموعه ایفا کنند، بلکه به عنوان مشاورة اطلاعاتی فعالانه به پژوهشگران همکاری داشته باشند. مقاله حاضر بر آن است تا به ضرورت و اهمیت نقش کتابداران دانشگاهی به منزلة مشاوران اطلاعاتی بپردازند.

در این مقاله وب سایت های 58 کتابخانه ملی جهان با هدف شناسایی ویژگی های شاخص در طراحی وب سایت یک کتابخانه ملی به روش تحلیل محتوا، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. ابزار گردآوری اطلاعات شبکه جهان گستر وب است. وب سایت های 58 کتابخانه ملی جهان در مدت زمان معین در رایانه شخصی بارگذاری شده اند. سپس ویژگی های وب سایت در پایگاهی که در نرم افزار صفحه گستر Excel تهیه شده بود وارد شدند. تعداد کل ویژگی ها 245 مورد بود. کلیه ویژگی ها از زیاد به کم مرتب گردید. از کل 245 ویژگی جمعا 66 ویژگی پربسامد اعم از ساختاری و محتوایی بر اساس تعداد رخدادها (با استفاده از برش) برای تهیه سیاهه وارسی انتخاب شدند. ویژگی های مذکور به 8 خوشه موضوعی تقسیم شده اند که عبارتند از: خوشه مجموعه ها، خوشه فهرست ها، خوشه خدمات، خوشه درباره ما، خوشه انتشارات، خوشه تماس با ما، خوشه راهنمای کاربران و خوشه ویژگی های ساختاری. سپس سیاهه وارسی، پژوهش بر اساس 66 ویژگی فوق طراحی گردیده و تمامی وب سایت های مورد مطالعه بر اساس آن مورد ارزیابی قرار گرفتند. وب سایت کتابخانخه ملی آمریکا 80 %، وب سایت کتابخانه ملی انگلستان 74% و وب سایت کتابخانه ملی کشورهای مالزی و دانمارک 72 % با سیاهه وارسی همخوانی داشتند. وب سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران 51% با سیاهه وارسی مطابقت داشت با نهایت با توجه به نتایج تحقیق الگویی پیشنهادی برای طراحی وب سایت یک کتابخانه ملی ارائه شد و وب سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با الگوی پیشنهادی مقایسه گردید. همچنین پیشنهادهایی جهت ارتقاء وب سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ارائه شد.