فصلنامه علوم حدیث
سال یازدهم شماره 2 (پیاپی 40، تابستان 1385)

مقاله حاضر به بررسی برخی روایات دال بر تحریف قرآن می پردازد که متون حدیثی و تفسیری کهن شیعه آنها را به ائمه (ع) نسبت داده اند، اما شیخ طوسی نخستین بار در تفسیر خود، در عین رد صریح اندیشه تحریف قرآن، برخی از روایات را به عنوان توضیحی تفسیری در فهم آیات قرآن به کار گرفته است. نحوه استفاده شیخ طوسی از این روایات در تفسیرالتبیان سبب شده است که مفسران شیعه دنباله روی وی مانند طبرسی، بعدها اغلب این اخبار را در شمار روایات «اختلاف قرائت» منسوب به ائمه (ع) و در کنار قرائات سایر قرا مشهور و شاذ ذکر کنند.

با وجود آن که اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان نسبت به وضع حدیث و انتساب دروغین سخنان و افعال به معصوم، با اتکا بر ادله عقلی و شرعی، نظر منفی داشته اند، اما اشتمال منابع حدیثی آنان بر این گونه احادیث نشان می دهد که مسلمانان توجهی جدی به این قبح نکرده اند. برخی به انگیزه های مادی و دنیوی و برخی به انگیزه های دینی دست به جعل حدیث زده اند. اما ادله کسانی که به انگیزه های دینی موافق وضع حدیث بوده و دست به چنین اقدامی زده اند، چه بوده است؟
دراین مقاله، ضمن طرح و بررسی برخی مفاهیم مربوط به پدیده وضع حدیث، مانند: تعریف حدیث موضوع، حکم شرعی روایت حدیث موضوع و ادله موافقان وضع حدیث، مانند: وجود مصلحت، قصد هدایت و حق گویی طرح و به پاسخ گویی آنها پرداخته شده است.

مساله تشابه امت اسلامی با امم پیشین از مسایل مورد تسالم میان مشهور علمای فریقین است. از این رو، کم تر در اصل و دلایلش مناقشه شده؛ لیکن سوء برداشت از ماهیت و مفاد آن بسا مایه انحرافاتی در دین پژوهی و باورهای دینی گردد. این پژوهش ضمن ارزیابی احادیث و دیگر دلایل مربوط، به کاوش در مفاد احادیث و ماهیت مساله می پردازد. از جمله نتایج این تحقیق این که: الف. سنت الهی و قانون «همسانی قوانین جاری بر امور همگون» اشخاص و پدیده های مشابه را مشمول احکام و قوانینی همسان می داند. و چون همگونی کامل در مشابه، معقول نیست، به لحاظ همگونی، تابع قوانین و سنتی همسان اند و به لحاظ نقاط تمایز، طالب سنتی متمایز، ب. در بررسی همگونی امم، نقاط تمایز و تشابه باید با هم دیده شوند تا نتایج کاوش، استوار و مصون از انحراف باشد؛ ج. همگونی در اصول قضایا و حوادث و کلیات امور مربوط به امت هاست، نه در مسایل ریز و تفاصیل جزیی.

احمدبن علی نجاشی (م450ق) از صاحب نامان دانش رجال و پدید آورنده یکی از نخستین و مهم ترین آثار رجالی شیعه، یعنی فهرست اسما مصنفی الشیعه (رجال النجاشی) است. گرچه انگیزه مولف از تدوین کتاب خویش، بر شمردن آثار و مولفات شیعیان بوده، اما وی، به هنگام یادکرد آثار نویسندگان، اطلاعات فراوان و دقیقی درباره مولفان کتاب ها، طبقات آنان، نسب و نژاد آنان و در نهایت، وضعیت علمی و عملی (جرح و تعدیل) اشخاص و اعتبار آثار آنان ارایه داده است.
این نوشتار درصدد است تا ضمن مطالعه و ارزیابی روش نجاشی در جرح و تعدیل مولفان (نقد رجال)، تخصص و تمرکز او در فن رجال و همچنین روشمندانه عمل کردن وی را با توجه به فهرست او مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد.

راویانی با اسامی مشترک همواره در بین سند احادیث شیعه و اهل سنت یافت می شوند؛ اما این که کدام یک از این راویان مشترک دارای یک هویت هستند، به بررسی، پژوهش و گردآوری قراین و شواهد تاریخی نیازمند است. غیاث بن ابراهیم یکی از راویانی است که نام او در کتاب های رجالی و حدیثی شیعه و اهل سنت وجود دارد و در هر یک از دو مکتب با اوصاف متفاوتی معرفی می شود. از این رو، برخی غیاث بن ابراهیم را نام دو راوی متمایز می دانند. این پرسش، در بررسی اسناد، درباره او مطرح بوده که آیا راوی توصیف شده در مکتب اهل سنت در اسناد احادیث شیعه نیز حضور دارد و آیا در اساس، این دو راوی یکی هستند؟ در این پژوهش با بررسی شاگردان و راویان غیاث بن ابراهیم درمی یابیم که او در اسناد حدیثی هر دو فرقه حضور دارد.

روش گلدتسیهر و شاخت در بررسی محتوای روایات فقهی و انتساب آنها به دوره های بسیار متاخر در دهه های اخیر از سوی برخی محققان مسلمان یا غربی نقادی بسیار شده است. مولف مقاله حاضر با رویکردی منبع شناسانه می کوشد اعتبار از دست رفته اسناد روایات فقهی را با یکدیگر احیا کند. وی به این منظور با مرور روایات المصنف عبدالرزاق صنعانی (م211ق) و بررسی منابع و مشایخ روایی وی، به این نتیجه می رسد که اعتبار اسانید روایات فقهی در متون کهن حدیثی بسیار بیشتر از تصور برجامانده از تئوری های شاخت و گلدتسهیر است.

روایات بسیاری درباره غیبت امام آخر شیعیان در مجامع حدیثی شیعه وارد شده که برخی از مولفان آنها را در کتاب هایی گردآوری نموده اند. شیخ طوسی یکی از نویسندگانی است که به این موضوع اهتمام ورزیده و کتابی به نام الغیبه به رشته درآورده است.
این مقاله درصدد است تا با اشاره به ویژگی های مختلف این کتاب به معرفی آن بپردازد.

نویسنده در این مقاله می کوشد ضمن معرفی ابراهیم بن علی بن حسن کفعمی و آثارش، به بررسی تلاش های وی در این مورد کتاب صحیفه سجادیه بپردازد. معرفی صحیفه سجادیه به خط کفعمی و بررسی ویژگی هایی چون سند صحیفه، تعداد ادعیه و عناوین آنها و همچنین شرح لغوی کفعمی بر صحیفه از جمله مواردی است که در این مقاله بدان ها پرداخته شده است.