فصلنامه بیماریهای گیاهی
سال چهل و یکم شماره 4 (زمستان 1384)

بیماری سفیدک پودری که عامل آن قارچ Podosphaera fusca است، از بیماری های مهم کدوییان است و رایج ترین روش کنترل آن استفاده از قارچکش ها می باشد. اما اثرات جنبی کاربرد قارچکش ها، یافتن روش های دیگری را برای کنترل بیماری ضروری می سازد که از جمله آنها القا مقاومت در گیاه قابل ذکر است. در این پژوهش اثر شش ترکیب شیمیایی اسیبنزولار- اس- متیل (ACI)، اسید بتاآمینوبوتریک (BABA)، اسید سالیسیلیک (SA)، اسید نیکوتینیک (NA)، فسفات دی پتاسیم (K2P) و عصاره گیاه Reynoutria sachalinensis (Bs) در القا مقاومت در خیار (رقم سوپردامینوس) علیه بیماری سفیدک پودری بررسی شد. برای بررسی اثر ترکیبات در القا مقاومت، محلول آنها بر پشت و روی برگ های گیاه پاشیده شد و 24 ساعت بعد سوسپانسیون اسپور بیمارگر روی گیاه مایه زنی گردید. برای بررسی امکان القا مقاومت سیستمیک، محلول ترکیب بر پشت و روی اولین برگ حقیقی گیاه پاشیده شد و 24 ساعت بعد سوسپانسیون اسپور بیمارگر روی اولین و دومین برگ مایه زنی گردید. ده روز بعد میانگین تعداد لکه بیماری در واحد سطح برگ های مایه زنی شده محاسبه گردید. نتایج نشان داد که کلیه این ترکیبات وقتی یک روز قبل از مایه زنی بیمارگر روی بوته به کار رفتند، شدت بیماری را کاهش دادند، گرچه میزان تاثیر آنها متفاوت بود. ACI و Rs بیماری را بیش از 95% (نسبت به شاهد) کنترل کردند، BABA و K2P با 50 تا 70 درصد کنترل، تاثیر نسبی در جلوگیری از آلودگی داشتند و SA و NA با کمتر از 35% کنترل، تاثیر قابل توجهی در کاهش آلودگی نداشتند. از نظر کنترل سیستمیک بیماری، ACI کاملا موثر بود، BABA و K2P تاثیر سیستمیک نسبی نشان دادند یعنی کنترل بیماری روی برگ دوم حدود 70 تا 80 درصد کنترل در برگ اول بود. Rs، SA و NA از نظر کنترل سیستمیک بسیار ضعیف (کمتر از 30% برگ اول) بودند. در آزمایش های مزرعه ای نیز اثر سیستمیک اسیبنزولار در کنترل بیماری برابر با موثرترین قارچکش ها یعنی پنکونازول و هگزاکونازول بود و با آنها در یک گروه آماری قرار گرفت. مجموع نتایج نشان داد که ACI وRs ترکیبات موثری برای القا مقاومت خیار در برابر سفیدک پودری هستند.

مرگ گیاهچه و پوسیدگی ریزوکتونیایی ریشه چغندرقند در اثر Rhizoctonia solani هر ساله خسارت زیادی به محصول چغندرقند در استان خراسان وارد می کند. در این تحقیق چند شکلی DNA در جدایه های بیماری زای R. solani متعلق به گروه های آناستوموزی AG2-2 و AG4 با استفاده از روش Random Amplified Polymorphic DNA (RAPD) بررسی گردید. به این منظور پس از استخراج DNA با استفاده از روش CTAB، واکنش های RAPD با استفاده از سری آغازگرهای UBC انجام شد. هفت آغازگر به نام های UBC228, UBC222, UBC199, UBC196, UBC82, UBC53, UBC6 چند شکلی بالایی بین جدایه های قارچ نشان دادند. به طوری که از کل 105 باند DNA ایجاد شده 78 باند (حدود 75% باندها) چند شکل بودند. با کمک نرم افزارMW Photocapt الگوی باندهای DNA جدایه ها با هر یک از آغازگرهای چندشکل مشخص و ماتریس صفر و یک براساس حضور (1) و عدم حضور (0) باند تشکیل شد. بر اساس این ماتریس صفر و یک و با کمک ضریب تشابه نئی، ماتریس فاصله ژنتیکی جدایه ها به دست آمده و دندروگرام فاصله ژنتیکی جدایه ها ترسیم شد. جدایه های متعلق به یک گروه آناستوموزی قرابت ژنتیکی بیشتری نسبت به جدایه های دیگر نشان دادند. گروه بندی جدایه ها نشان داد که گرچه عامل اقلیمی، عامل مهمی در گروه بندی به حساب می آید ولی اهمیت آن به اندازه عامل گروه آناستوموزی نیست. عامل بیماری زایی نیز به عنوان یک عامل جانبی در گروه بندی جدایه ها موثر بوده، ولی مانند گروه آناستوموزی به عنوان یک عامل اصلی و مهم در گروه بندی به حساب نمی آید. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که نشانگر مولکولی RAPD جهت بررسی تنوع بین جدایه های قارچ R. solani ابزار مناسبی است.

به منظور ارزیابی چند شکلی نواحی حد فاصل ژن های 28s و 18s در ژنوم قارچ عامل سوختگی غلاف برنج، 54 جدایه Phizoctonia solani AG-1-IA جدا شده از نواحی مختلف استان مازندران مورد ارزیابی قرار گرفتند. از جدایه ها DNA10-100 ng/ml استخراج و از آنها به عنوان الگو در واکنش های PCR استفاده شد. نواحی هدف توسط جفت آغازگرهای ITS 5, ITS 4 در 25 چرخه گرمایی در PCR تکثیر شدند. ارزیابی محصولات PCR به کمک ژل اکریل آمید 8% جدایه ها را به دو گروه عمده تقسیم کرد. در گروه اول (72% جدایه ها) محصول از یک قطعه 700 جفت بازی و در گروه دوم (28% جدایه ها) از سه قطعه با بزرگی 700، 850 و 950 جفت بازی تشکیل شده بود. آنزیم های برشگر EcoRI, TaqI, XhoII, HaeIII دارای محل برش و HindIIIو XhoI, BamHI فاقد محل تشخیص و برش در محصولات PCR هر دو گروه بودند. هضم آنزیمی محصولات PCR با آنزیم های برشگر فوق جدایه های Phizoctonia solani AG-1-IA موجود در هر یک از گروه ها را یکسان منعکس کرد. براساس ارزیابی های نشانگر rDNA RFLP جمعیت قارچ عامل سوختگی غلاف برنج شامل دو زیر جمعیت با فراوانی 28% و 72% در مازندران است.

تنوع ژنتیکی جدایه های ایرانی Phizoctonia solani جدا شده از قسمت های پوسیده ریشه چغندرقند، به وسیله RAPD-PCR و آنالیز ITS-rDNA مورد بررسی قرار گرفت. از 14 آغازگر تصادفی مورد استفاده در واکنش های RAPD-PCR، 12 آغازگر چند شکلی خوبی بین جدایه های مورد بررسی نشان دادند. گروه بندی خوشه ایجدایه ها، با استفاده از روش simple matching (نرم افزار 11.5 SPSS version) جدایه های متعلق به گروه های آناستوموزی مختلف را در سطح تشابه 85% از یکدیگر تفکیک نمود. رابطه مشخصی بین تنوع ژنتیکی براساس RAPD-PCR با بیماری زایی، منطقه جغرافیایی و منبع بیمارگر (بافت میزبان) یافت نشد. در تکثیر نواحی فاصله ساز داخلی بین ژن های ریبوزومی با استفاده از آغازگرهای ITS4 و ITS5 یک قطعه DNA به اندازه 680 تا 750 جفت باز ردیابی شد. قطعه مذکور با آنزیم های برشی Pst1, EcoR1 و Tru91 جدایه های متعلق به گروه های آناستوموزی مختلف را از یکدیگر تمیز داد. به نظر می رسد به کمک RAPD-PCR و یا آنالیز ITS-rDNA بتوان گروه های مختلف آناستوموزی ریزوکتونیا را تشخیص داد.

بیماری لکه قهوه ای باکتریایی ناشی از Pseudomonas tolaasii یک بیماری مهم و شایع در سالن های پرورش قارچ خوراکی دکمه ای (Agaricus bisporus) در ایران است. روش های مختلفی برای کاهش خسارت و کنترل بیماری از جمله رعایت بهداشت، کنترل شرایط محیطی موثر در توسعه بیماری، به کارگیری مواد شیمیایی و عوامل آنتاگونیست برای کنترل بیماری در دنیا به کار برده می شود. در بررسی حاضر کارآیی تعدادی از باکتری های بالقوه آنتاگونیست، جدا شده از منابع مختلف از جمله سطح کلاهک قارچ، خاک های زراعی، خزه تورب و کمپوست، برای کاهش میزان و شدت بیماری، مورد ارزیابی قرار گرفت. از 406 جدایه به دست آمده از خاک و پیت، هفت جدایه در شرایط آزمایشگاه علیه P.tolaasii فعالیت باز دارنده داشته و به هنگام تلقیح توام با تراکم های جمعیتی برابر یا ده برابر عامل بیماری زا از تشکیل حفرات فرورفته بر روی قارچ خوراکی جلوگیری کردند.
سه جدایه از این آنتاگونیست های بالقوه که براساس خصوصیات فنوتیپی P. fluoresences تشخیص داده شدند، در شرایط سالن علیه P. tolaasii فعالیت بازدارندگی نشان داده و به طور مشخص وقوع و شدت لکه قهوه ای را بر روی قارچ های پرورش داده شده تحت شرایط تولید تجاری کاهش دادند.

هفتاد جدایه Verticillium dahliae از درختان پسته دارای علایم پژمردگی ورتیسلیومی از استان کرمان جدا شده و شناسایی شدند. بذور ده رقم پسته تجاری از گونه Pistacia vera شامل قزوینی، بادامی ریز زرند، بادامی راور، اکبری، سرخس، اوحدی، سبز پسته نوق، احمد آقایی، خنجری دامغان و کله قوچی و درگلخانه و در خاک بکر کشت گردید. به منظور تهیه میکرواسکلروت قارچ، جدایه های V.dahliae بدست آمده از پسته به روش کشت در محیط مایع تولید و جهت مایه زنی دانهال های شش ماهه ارقام، به میزان 50 میکرواسکلروت در هر گرم خاک، استفاده شد. علایم پژمردگی ورتیسیلیومی در همه ارقام تجاری پسته در طی 67 تا 95 روز پس از مایه زنی ظاهر گردید. در بررسی واکنش ارقام به V.dahliae، سه گروه متمایز تشخیص داده شد. ارقام اوحدی، بادامی راور و بادامی ریززرند که دارای پایین ترین و ارقام سبز پسته نوق، خنجری دامغان و احمد آقایی که دارای بالاترین شاخص شدت بیماری زایی، شاخص قهوه ای شدن، درصد کاهش طول گیاه، درصد کلونیزاسیون ساقه و مرگ بودند. به ترتیب به صورت گروه متحمل و بسیار حساس ارزیابی شدند. در مقابل، ارقام سرخس، اکبری و کله قوچی که از نظر آماری در حد واسط دو گروه قبل بودند به صورت حساس در نظر گرفته شدند. علاوه بر این بررسی همکنش بین جدایه های V.dahliae (با پاتوتیپ های متفاوت) و ارقام پسته که با سوسپانسیون اسپور به غلظت 107 کنیدیوم در هر میلی لیتر از هر یک از جدایه ها مایه زنی شده بود، نشان داد که شاخص شدت بیماری زایی و درصد کلونیزاسیون جدایه های برگریز از جدایه های غیربرگریز بیشتر است. بنابراین جدایه ها درجه متفاوتی از بیماری زایی را بر روی ارقام ایجاد نمودند.

در طی سال های 1380 و 1381 تعداد 63 جدایه باکتری از غده و ساقه های آلوده سیب زمینی، ریشه های آلوده هویج و برگ های آلوده کاهو و کلم که علایم ساق سیاه و پوسیدگی نرم را داشتند، از مناطق مختلف استان خوزستان، جداسازی گردید. کلیه جدایه های میله ای شکل، متحرک با تاژک های محیطی، گرم منفی، بی هوازی اختیاری، اکسیداز منفی، کاتالاز مثبت، قادر به لهانیدن ورقه های سیب زمینی و از نظر واکنش فوق حساسیت روی توتون، منفی بودند. هم چنین از گلوکز، گلیسرول، آرابینوز، لاکتوز، مالتوز، رایبوز، مانیتول، مانوز، زایلوز و فروکتوز توسط اکثریت جدایه ها، اسید تولید کردند. این جدایه ها، قادر به احیا نیترات، تولید H2S از سیستئین و تولید استوئین بودند، ولی اوره آز تولید نکردند و به عنوان جنس Pectobacterium تشخیص داده شدند.
بر پایه آنالیز عددی خصوصیات فنوتیپی، جدایه ها در چهارگروه قرار گرفتند. جدایه های گروه اول، دوم و چهارم براساس خصوصیات بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی افتراقی به P. chryscmthemi و جدایه های گروه سوم به P. carotovorum subsp. carotovorum شباهت داشتند.
نقوش الکتروفورزی بیانگر تنوع و تفاوت قابل ملاحظه ای در بین آن ها بود. براساس درصد تشابه نقوش الکتروفورزی، نیز جدایه های نماینده در سه گروه قرار گرفتند که نتایج حاصل مشابه نتایج به دست آمده براساس خصوصیات فنوتیپی بود.

پایداری Mycosphaerella graminicola عامل سپتوریوز گندم در شرایط طبیعی و در شرایط آزمایشگاه مورد بررسی قرار گرفت. برگ های آلوده گندم حاوی پیکنیدیوم عامل بیماری در اعماق مختلف خاک (0-10-20-30 و 40 سانتی متری) در مزرعه قرار داده شدند. پیکنیدیوسپورها در سطح خاک قدرت جوانه زنی خود را بعد از گذشت 8 ماه کاملا از دست دادند ولی در اعماق مختلف خاک با کلونیزه شدن برگ ها توسط قارچ های پوده زی پیکنیدیوم ها در کمتر از دو ماه از بین رفتند. در دمای 4-5°C در شرایط کنترل شده آزمایشگاه بعد از 25 ماه قدرت جوانه زنی اسپورهای قارچ به 18 تا 20 درصد رسید. جهت تشکیل فرم جنسی در شرایط طبیعی، بوته های گندم آلوده به سپتوریوز بعد از برداشت در هوای آزاد قرار داده شد. مشخصات مورفولوژیکی فرم جنسی تولید شده با مشخصات Mycosphaerella graminicola گزارش شده توسط محققین دیگر مطابقت داشت ولی به علت عدم تنش آسکوسپورها اثبات بیماری زایی میسر نگردید. تلاش برای تشکیل فرم جنسی در شرایط آزمایشگاهی موفقیت آمیز نبود. از بذرهای جمع آوری شده مزارع گندم آلوده به سپتوریوز، قارچ عامل بیماری به ندرت جداسازی گردید. جهت تعیین دامنه میزبانی و نقش علف های هرز در پایداری عامل سپتوریوز گندم، در شرایط گلخانه گیاهانی چون Setaria viridis, Secale cereale, Poa annua, Phalaris minor, Lolium rigidum, H. spantaneum, Hordeum murinum, Digitaria lunguinalis, Bromus sterlis, Agropyron repens, Aegilopes crassa, A. ludviciana, Avena fatua جو زراعی رقم ریحانه و ذرت رقم Sc704 که تعدادی از آنها علف های هرز گرامینه مزارع گندم می باشند با جدایه های سپتوریوز گندم (107 اسپور در میلی لیتر) مایه زنی گردیدند. چهل روز بعد از مایه زنی، در برگ های خشک و پیر دو گیاه S.cereale, L. rigidum پیکنیدیوم های قهوه ای و ریز مشاهده گردید که روی گیاه گندم بیماری زا بودند و L.rigidum به عنوان میزبان جدید برای ایران گزارش می گردد. در شرایط مزرعه بر روی هیچ یک از علف های هرز بررسی شده علایم سپتوریوز مشاهده نگردید.

با تکیه بر شواهد مرفولوژیکی و مولکولی حاصل از تجزیه و تحلیل توالی DNA نواحی ITS و ژن 5.8S، نمونه های بررسی شده از Puccinia recondita s. lat عامل زنگ قهوه ای گندمیان در ایران به چهار تاکسون مجزا یعنی P.recondita s. str رویElymus hispidus و Secale segetale با مرحله اسیومی روی P. bromina, Boraginaceae روی Bromus spp. با مرحله اسیومی ناشناخته، P. persistens subsp. Triticina روی گندم (عامل زنگ قهوه ای گندم) و Aegilops tauschii وP.persistens subsp. Triticina روی Elymus spp. با مرحله اسیومی روی Ranunculaceae تقسیم گردیدند. براساس نتایج این بررسی در نظر گرفتن عامل زنگ قهوه ای گندم به عنوان گونه مجزای P.tricina و یا قرار دادن آن در گونه مرکب P. recondita s. ampl تایید نگردید. این تحقیق مشخص نمود عامل زنگ قهوه ای گندم جزیی از گونه P. persistens بوده و تحت نام P. persistens subsp.triticina قرار داده شد. میزبان های جدید برای زنگ های شناسایی شده معرفی گردید. همچنین براساس مقایسه توالی های نواحی ITS و ژن 5.8S مراحل اسیومی گونه های مختلف زنگ های گندمیان شناسایی گردیدند.

طی مطالعه ای که به منظور شناسایی نماتودهای انگل گیاهی در مزارع یونجه استان همدان در طول سال های 81-82 صورت گرفت، از 55 نمونه خاک و ریشه گیاه یونجه، جمع آوری شده از سطح استان، 26 گونه متعلق به 17 جنس از راسته Tylenchida شناسایی گردید. نماتودها با استفاده از الک های خاکشویی و دستگاه سانتریفیوژ استخراج و پس از کشتن و تثبیت، به گلیسرین خالص انتقال داده شدند. سپس با تهیه اسلایدهای دایمی و با استفاده از میکروسکوپ نوری مورد مطالعه قرار گرفته و شناسایی گردیدند. نتایج این مطالعه نشان داد که گونه های Helicotylenchus vulgaris, Boleodorus thylactus, Pratylenchus neglectus, Mesocriconema antipolitanum و Geocenamus brevidens به ترتیب با 67.2، 63.6، 45.4، 38.1، 30.9 درصد فراوانی، در بین گونه های شناسایی شده، بیشترین میزان پراکنش را در سطح مزراع استان دارا بودند. دوازه گونه از 26 گونه شناسایی شده، برای فون نماتودهای یونجه ایران جدید هستند. گونه Pratylenchoides leiocauda که با داشتن اسپرم های دوکی شکل، صاف بودن انتهای دم، اندازه کوچک بدن (530-670 میکرومتر) و همچنین محل هسته غدد مجاور سطح شکمی از دیگر گونه های جنس متمایز می گردد، در جمعیت بسیار پایین از یک محل در شهر بهار، شناسایی گردیده و برای اولین بار از ایران گزارش می شود. در بین افراد جمعیت مورد مطالعه گونه G. brevidens نماتودی مشاهده گردید که علی رغم کرمی شکل بودن، هر دو لوله تناسلی آن به سمت جلوی بدن کشیده شده و بعد از شکاف تناسلی بخش کوتاهی شبیه کیسه عقبی رحم وجود دارد.

در طول فصول زراعی 1380 و 81 ضمن بازدید از مناطق کشت نخود در استان فارس، در مجموع 154 جدایه فوزاریوم از ریشه، طوقه و ساقه نخود و ریشه علف های هرز مزارع نخود جمع آوری گردید. جدایه ها پس از شناسایی در 6 گونه F.sambucinum, F.proliferatum, F.equiseti, F.solani, Fusarium oxysporum و F.scirpi به ترتیب با فراوانی 45.64، 39.6، 6.04، 5.37، 2.01 و 1.34 درصد قرار گرفتند. پنجاه و سه جدایه F.solani روی نخود و نخودفرنگی تولید پوسیدگی ریشه نموده ولی روی سایر حبوبات بیماری زا نبودند. سی و هشت جدایه F.oxysporum تولید زردی و پژمردگی در نخود نمودند. با توجه به اختصاصیت میزبانی عامل پوسیدگی ریشه نخود F.solani f.sp.pisi و عامل زردی و پژمردگی نخود F.oxysporum f.sp.ciceri تشخیص داده شد. در این مطالعه 9 جدایه F.solani f.sp.pisi و 7 جدایه F.oxysporum f.sp.ciceri از ریشه علف های هرز مزارع نخود جداسازی گردید. نتایج حاصل از مایه زنی مصنوعی 5 نوع گیاه زراعی و 5 نوع علف هرز با جدایه F.solani f.sp.pisi نشان داد که ریشه گیاهان سیر وحشی، سلمه تره، تاج خروس و لوبیا به خوبی توسط این قارچ کلنیزه شده و ریشه این گیاهان پناهگاه مناسبی برای آن می باشند.