فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 74 (زمستان 1385)

الفاظ مترادف از جمله الفاظی هستند که حجم زیادی از لغت نامه های قدیم و جدید عربی وغیر عربی را به خود اختصاص داده اند. زبان عربی نیز از جمله زبان هایی است که به دلیل وجود الفاظ مترادف از دیگر زبان ها متمایز و برجسته گشته تا جایی که وجود این الفاظ مشخصه ای برای این زبان شده و از آن جدا نمی شود.
بدون شک شناخت این الفاظ و اثبات وجود ترادف میان آن ها و یا بیان تفاوت های موجود بین آن ها باعث فهم بهتر و دقیق تر متون و کتب قدیم در همه زبان ها به ویژه زبان عربی می شود.
مقاله حاضر در سه محور تنظیم شده است: محور اول آن به بررسی دیدگاه محققان و زبان شناسان قدیم و معاصر در مورد ترادف اختصاص پیدا کرده است، محور دوم نیز به بررسی آرای شارحان نهج البلاغه درباره اثبات ترادف و یا انکار آن پرداخته است و با توجه به تعداد الفاظ به ظاهر مترادف در نهج البلاغه و اختلاف نظر شارحان در مورد آنها در محور سوم تعدادی از الفاظی که شارحان آنها در مترادف دانسته و یا اینکه تفاوتهایی میان آنها ذکر کرده اند به اختصار بررسی شده است در ادامه نیز برخی دیگر از آن الفاظ ذکر شده است.

در بسیاری از آیات قرآن کریم اهل کتاب مخاطب قرار گرفته اند یا از عقاید و رسوم آنان سخن به میان آمده است. اما به نظر می رسد مفسران به سبب نداشتن آگاهی دقیق و شناخت همه جانبه درباره عقاید و رسوم آنان، در مواردی به گونه ای سخن گفته اند که با واقعیت فاصله بسیار دارد. مثلا خداوند متعال در آیه «صبغه اله و من احسن من اله صبغه» به «آیین تعمید» اشاره کرده است. از میان مفسرانی که به این معنا پی برده اند، برخی چون فرا و طوسی از «تعمید کودکان» و بعضی چون زمخشری، میبدی، نظام نیشابوری، بیضاوی و نسفی از «تعمید کودکان نصاری در آبی زرد رنگ» سخن گفته اند، در حالی که تعمید اهل کتاب نه منحصر به کودکان است و نه آب تعمید رنگ خاصی دارد. نگارندگان در این مقاله با بررسی و نقد آرای مفسران در تفسیر «صیغه» (به عنوان نمونه) نشان می دهند که مفسرانی چون زمخشری احتمالا با مشاهده رفتار مسیحیان یک منطقه خاص از «تعمید کودکان در آبی زردرنگ» سخن گفته و آن رسم را به همه میسیحیان نسبت داده اند و آن گاه مفسران بعدی همان سخن را تکرار کرده اند. بنابراین، می توان گفت آگاهی های دینی این مفسران محققانه، علمی و روشمند نیست و برای تدارک این کاستی باید آگاهی دقیق، علمی و مستند از عقاید و آیین های اهل کتاب را به «مبادی تفسیر» افزود.

التبیان فی تفسیر القران تالیف شیخ طوسی (385-460 ق.) نخستین تفسیر کامل شیعه است که در بغداد و دوران حکومت آل بویه تدوین یافته است. این اثر از جهات بسیاری با سایر تفاسیر مختصر شیعه (پیش از شیخ طوسی) مانند عیاشی، فرات و علی بن ابراهیم قمی و نیز تفاسیر اهل سنت چون فرا، طبری و جبانی متفاوت است. همین شیوه ی تفسیرنگاری شیخ طوسی را طی قرون بعدی در میان مفسران معروف شیعی چون طبرسی، شیوه ی تفسیرنگاری شیخ طوسی را طی قرون بعدی در میان مفسران معروف شیعی چون طبرسی، ابوالفتوح، مولی فتح الله شیخ طوسی در التبیان روشن می سازد که این اثر محصول ذهن پویا، نقاد و جامع نگر شیخ پنجم هجری در بغداد، علاوه بر نیازها، تنگناها و پرسش های اساسی علوم اسلامی در آن زمان، تفسیرالتبیان شیخ طوسی را یکسره متفاوت از تمام تفاسیر پیش- طوسی ساخته است. به گونه ای که می توانیم به وضوح آن را ترکیبی گزینش شده از مهم ترین آثار و آرای ادبی، لغوی، فقهی، کلامی و تفسیری شیعه و سنی در حوزه قرآن و در عصر شیخ طوسی بدانیم.

محمدحسین ذهبی از جمله عالمان اهل سنت است که در اثر خود به نام التفسیر و المفسرون به بررسی تفسیر و روش های آن به همراه معرفی تعدادی از کتاب های تفسیری فرق اسلامی پرداخته است که بررسی تفاسیر روایی امامیه و تعیین منزلت روایات تفسیری امامان معصوم علیهم السلام از آن جمله است. او بر آن است که در روایات تفسیری امامیه، جعل و دس فراوان راه پیدا کرده و روایات تحریف از این نوع است. روایات امامان معصوم شیعه، اعتبار ویژه ای ندارند و همانند دیگر سخنان و آثار تابعان است به باور او ذهبی در تقسیم بندی خود از روش های تفسیری، تفاسیر روایی امامیه را از اقسام باطل می داند و بر آن است که روایات تفسیری بطنی آیات هم بی اعتبار و تنها برای اثبات ولایت امامان امامیه به کارگرفته شده است.
در مقاله حاضر دیدگاه های ذهبی در خصوص موارد مذکور مورد نقد و بررسی واقع شده و نادرستی آن ها بیان گردیده است.

پژوهش درباره شخصیت و اندیشه ابن ابی الحدید و نگاهی به شرح نهج البلاغه او، به دلیل اعتباری که وی در مطالعات دینی دارد شایسته و حتی ضروری به نظر می رسد. او به ویژه در میان نویسندگان و دانشمندان شیعی فردی شناخته شده است و داده ها و اطلاعات او به فراوانی تاریخی و روایی از اهمیت بالایی برخوردار است؛ هر چند، گاه این توجه با رویکردی نقدی همراه بوده و حتی در رد و نقض آن نیز کتاب هایی به نگارش درآمده؛ اما اعتماد به اندیشه ها و داوری های او، خصوصا در مقام جدال با خصم اندک نبوده است، تا آن جا که برخی از نویسندگان، به استناد سخن وی به محاجه با اهل سنت پرداخته و مدعی شده اند که باورهای شیعی در میان خود آنان پیروان، و یا لااقل قایلانی داشته است. از این رو جا دارد هر چند گذرا، نگاهی به شخصیت و اندیشه او، و نیز به شرح نهج البلاغه اش، که مهم ترین کتاب باقی مانده از اوست، نظری افکنده و ارزش داده های وی به داده های وی به مطالعه گرفته شود.
پرسش های اصلی که در آغاز ذهن پژوهنده را به خود مشغول می دارد آن است که به راستی ابن ابی الحدید کیست و از چه موقعیت علمی، سیاسی و اجتماعی برخوردار بوده و دارای چه شخصیتی است؟ و نیز شرح نهج البلاغه او بر اساس چه انگیزه ها و عواملی پا به عرصه وجود نهاده و از چه جایگاه و اهمیتی بهره دارد؟
بی گمان در پاسخ به این پرسش ها برخی از سوالات دیگر نیز پاسخ می یابد. به ویژه آن که در پرتو چنین بحثی می توان به میزان اعتبار اخبار، روایات و اطلاعات آن تا حدی رهنمون شد. این نوشتار برای دستیابی به هدف فوق، و پاسخگویی به پرسشهای ذکر شده، در دو بخش وارد بحث می شود؛ ابتدا شخصیت و جایگاه سیاسی، اجتماعی و علمی ابن ابی الحدید را بررسی می کند و سپس به کتاب شرح نهج البلاغه او نظری می افکند.

در جزیره العرب بیش از اسلام، که از آن به دوره جاهلی تعبیر می شود، فعالیت تجاری، بخش مهمی از زندگی عربان را تشکیل می داد. بخش بزرگی از تجارت عربان با سرزمین های همسایه بود که جنبه خارجی داشت. اما در ماه شوال و ماه های حرام پایان سال که ایام حج نیز نزدیک می شد یعنی درماه های ذیقعده و ذیحجه عربان در مناطقی از حجاز گرد می آمدند و با استفاده از فرصت به دست آمده، با تشکیل بازارهای متعدد فصلی به مبادله کالا می پرداختند. بازار عکاظ در این میان از اهمیت خاصی برخوردار بود که در کنار مبادلات تجاری، مبادلات فرهنگی و اجتماعی و ادبی نیز در آن صورت می گرفت و برخی مسایل و مشکلات عرب ها در آن جا حل و فصل می شد و در زندگی اجتماعی عرب پیش از اسلام تاثیر قابل توجهی داشت. از طرف دیگر این بازار تصویر کاملی از زندگی اجتماعی عرب پیش از اسلام را به نمایش می گذاشت. بازار عکاظ بعد از اسلام نیز تا سال 129 هجری برقرار بود.