مجله مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان
پیاپی 46 (پاییز 1385)

ون فراسن تجربه گرایی سازنده را به عنوان بدیلی برای رئالیسم معرفی کرده است. اینجانب از یک طرف به بیان نقدهای وارد بر تجربه گرایی سازنده می پردازم، و از طرف دیگر، ضمن بررسی نقدهای وی بر براهین رئالیستی استنتاج بر اساس بهترین تبیین و تلفیق نظریه ها استدلال خواهم کرد که تجربه گرایی سازنده، بر خلاف ادعای وی، نمی تواند بدیل مناسبی برای رئالیسم باشد.

در این مقاله پس از توضیح مفهوم اساسی فضای منطقی به بیان مبحث زبان دینی پرداخته شده است. فلسفه متاخر ویتگنشتاین بیشتری تاثیر را در قرن بیستم بر زبان دینی گذاشته و باعث مسایل جدیدی در خصوص زبان دین گردیده است. در این مقاله، علاوه بر بحث درباره تاثیر ویتگنشتاین، بازخوانی تاریخ مسیحیت نیز به بحث گذاشته شده است.

الفاظ مشکک یکی از مباحث نخستین منطق است. تعیین جایگاه نخستین این مبحث در منطق و تبیین مفهومی آن بدون ریشه یابی پیشینه و سیر تطور تاریخی آن امکان پذیر نیست. در این تحقیق بیان می شود که هر چند ریشه مبحث مذکور در آثار ارسطو با تفسیر الفاظ میانه قابل جستجوست، ولی تصویر روشنی از آن به دست نمی آید و به عنوان یک مبحث مستقل علمی قابل پی گیری نیست. این مبحث در آثار منطق دانان اسلامی صورت بندی نهایی خود را می یابد. فارابی، نخستین بیان منطقی با عنوان الفاظ مشکک را ارایه می دهد و بر اساس مولفه «تقدم و تاخر» به تعریف آن می پردازد و همین تعریف توسط ابن سینا اخذ شده، پس از ایشان به عنوان شاخص الفاظ مشکک در تاریخ منطق بیان می گردد.
بیان اصطلاح مشکک و تبیین آن در منطق، فلاسفه و منطق دانان را قادر ساخت تا معقولات ثانویه ای همچون موجود، جوهر، امکان، واحد، قوه، فعل، حد و... را تبیین نمایند و دید متفکران را نسبت به موضوعاتی همچون خیر (در اخلاق) و ایمان (در کلام) وسعت بخشند.

با ظهور صورت بندی فکری و فرهنگی جدیدی در جوامع غربی که معمولا با تعبیر پست مدرنیسم از آن یاد می شود، برخی می کوشند تا به انطباق اسلام یا آرای اندیشه متفکران مسلمان با اصول و مبانی پست مدرنیسم بپردازند. در این مقاله قرائت پست مدرن از آرای شریعتی مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است.

یکی از مهمترین نظریه های فلسفی که بشدت مورد توجه مرحوم صدرالمتالهین قرار گرفته و پذیرش آن تاثیری شگرف در دیگر مسایل فلسفی بر جای نهاده است، نظریه حرکت در مقوله جوهر است. در این مقاله، نخست به سابقه تاریخی این نظریه توجه شده و وجوه ابتکاری ملاصدرا درباره آن بیان شده است. این وجوه عبارتند از: 1- اقامه برهان بر این نظریه؛ 2- دفع اشکالهای وارد شده بر این نظریه؛ 3- اخذ نتایج فلسفی از این نظریه. همین سه وجه، سه بخش اصلی این مقاله با تشکیل می دهد. در بخش نخست، یازده برهان این نظریه که ملاصدرا و اصحاب حکمت متعالیه ارایه کرده اند، مورد ارزیابی قرار گرفته و توان هر یک برای اثبات آن سنجیده شده است. در بخش دوم، میزان موفقیت ملاصدرا و پیروان مکتب حکمت متعالیه برای پاسخ داده به سه برهان مخالفان این نظریه مورد سنجش قرار گرفته و بالاخره در بخش سوم، درباره هشت نتیجه فلسفی ماخوذ از این نظریه، تحقیق شده است.

تاثیر اعمال بر نفوس و سر تکالیف خمسه لزوما ما را به پذیرش تاثیر و تاثر در عالم خارج می رساند. با توجه به قابلیت ملکی یا شیطانی شدن انسان و حقوق بر ذمه او؛ از جمله حق النفس، انسان باید به گونه ای عمل کند که در قیامت جایگاه خلافت الهی او حفظ شده باشد.
در این راستا اخلاق و ملکای عاید انسان می شود و باید گفت که انسانیت هر کس به قدر ظهور حالات و ملکات فاضله در اوست. بنابراین، اعمال و تکالیف ظاهری ما، باطنی دارد که ظهور آن در برزخ و قیامت است و سرنماز و تکالیف نیز ظهور انسان کامل است.

ابن سینا همگام با مشاییان، خیال را قوه ای جسمانی می داند و به تبع، به عدم بقای خیال و صور خیالی ملتزم می شود، گر چه نشانه هایی از گرایش به تجرد خیال در بعضی از آثار سهروردی به چشم می خورد، اما وی علی رغم پیروی از شیخ الرییس در جسمانیت خیال، صور خیالی را مجرد، باقی و موجود در عالم مثال اکبر یا خیال منفصل می شمارد. در این میان، صدرالمتالهین بر خلاف فلاسفه پیشین، خیال را قوه ای مجرد - به تجرد مثالی - و باقی به بقای نفس پس از مفارقت از بدن می داند.
این مقاله دلایل هر نظریه بر مدعای خود و آثار مترتب بر آن را بررسی می کند.

ون فراسن تجربه گرایی سازنده را به عنوان بدیلی برای رئالیسم معرفی کرده است. اینجانب از یک طرف به بیان نقدهای وارد بر تجربه گرایی سازنده می پردازم، و از طرف دیگر، ضمن بررسی نقدهای وی بر براهین رئالیستی استنتاج بر اساس بهترین تبیین و تلفیق نظریه ها استدلال خواهم کرد که تجربه گرایی سازنده، بر خلاف ادعای وی، نمی تواند بدیل مناسبی برای رئالیسم باشد.

دکارت موسس فلسفه جدید و یکی از بنیانگذاران عالم تجدد است. در تفکر دکارت بین عالم و آدم جدایی و فاصله اساسی ایجاد می شود و بشر بر اساس اندیشه بشری و بر مبنای تصورهای واضح و متمایز خویش حقایق اشیا را تعیین می کند و به این معنا آنچه امروز سوبژکتیوسیم یا اصالت موضوعیت نفسانی خوانده می شود، بر اندیشه و نگاه آدمی غلبه می کند. هیدگر، متفکر بزرگ قرن بیستم تفکر دکارت را سر آغاز غلبه اندیشه تکنیک، دوری از تفکر معنوی، تحول در مبنای حقیقت و خود بنیادی و بشر انگاری می داند. دکارت به روایت هیدگر با مبنا قرار دادن کوجیتو (فکر می کنم) همه چیز را بر فکر بشر استوار می کند و بشر را مدار و محور حقیقت قرار می دهد. در مقاله حاضر برخی از جنبه های تفسیر هیدگر از دکارت را مورد ملاحظه قرار می دهیم.