فصلنامه تعلیم و تربیت
سال بیست و دوم شماره 1 (پیاپی 85، بهار 1385)

هارگریوز در سال 1996 در سخنرانی خود کیفیت پژوهش های تربیتی را مورد انتقاد قرار داده و اظهار کرده است که این پژوهش ها با عمل آموزش و پرورش فاصله دارند و در نتیجه، تخصیص اعتبار به آن ها مقرون به صرفه نیست. این پژوهش با نظر به این اظهار نظر، به بررسی بخش کوچکی از پژوهش های تربیتی می پردازد تا با توسل به مدارک عینی بتوان درباره این انتقاد ها در ایران قضاوت کرد. این مقاله کانون توجه خود را بر پژوهش های تربیتی متمرکز می کند که مورد علاقه سیاست گذاران آموزش و پرورش است تا بدین وسیله تصویری کلی از وضعیت پژوهش ها از حیث روش عرضه کند. 23 گزارش پژوهشی از محدوده سازمان آموزش و پرورش استان خراسان برگزیده شدند تا معرف گزارش های موجود باشند. از تحلیل این گزارش ها نتایج زیر به دست آمده است: اغلب پژوهش ها به صورت کمی و روش توصیفی انجام شده اند. در این پژوهش ها نمونه گیری با تورش همراه بود و در هیچ مورد منطق زیربنایی تعیین حجم نموده و روش نمونه گیری تشریح نشده است. اعتبار ابزارها به دقت بیان نشده و ارتباط آن ها با مبانی نظری تحقیق نیز مشخص نگردیده است. با نظر به 23 گزارش پژوهشی تقریبا همه گزارش ها معیارهای روش شناسی را به نحو مطلوبی رعایت نکرده اند. نظر به این که تمامی گزارش ها در شورای تحقیقات بررسی شده اند، این سوال مطرح می شود که آیا فرایندهای موجود از دقت کافی برخوردارند و برای اصلاح آن ها چه باید کرد.

شاید واژه همه سالاری برای خواننده تازگی داشته باشد، چون در هیچ واژه نامه ای دیده نمی شود، ولی با همه تازگی اش نا آشنا نیست چون برساخته از دو واژه و یک واژه آشناست. واژه های مردم سالاری، پدرسالاری، مردسالاری، و زن سالاری آشناترند و آشنایی با آن ها به خواننده کمک می کند که واگوی همه سالاری را دریابند. در همه این واژه ها، مراد از سالار، به گفته معین (1376)، سرکرده، سردار، و فرمان فرماست و واژه»ی«هم نشان دهنده پدیده ای است که با هر یک از این نام ها نامیده می شود: مراد از مردم سالاری پدیده ای است که در آن مردم فرمان فرمایی می کنند، همان گونه که زن سالاری به جاوگاهی گفته می شود که در آن زن فرمان فرماست. ولی «مردم» نه تنها در برگیرنده زنان و مردان، پدران، مادران، و فرزندان است، که گروه های کوچک و بزرگ را نیز در بر می گیرد و سالاری هر یک از این ها می تواند سالاری مردم پنداشته شود. از این رو واژه همه سالاری می تواند گویاتر و درست تر باشد چون به واگوی فرمان فرمایی همگان است. برای اینکه یک همه سالاری کارایی داشته باشد، بایسته است که زیر ساخت ویژه ای داشته باشد. این زیر ساخت ویژه همانا فرهنگ همه سالاری است. مراد از فرهنگ آگاهی ها، رفتارها، و ارزش هایی هستند که به یک گروه توان خودگردانی می دهند. در یک همه سالاری، ناهمانند با جاهایی که فرد سالار یا گروه سالار و خواهان پدیدآوری باز خورد سرسپارانه اند، آماج سامانه پدید آوری شهروندانی با دیدگاه های ناوابسته، پرسا، بخرد، و آشنا و آگاه با نهاد و نمود همه سالاری است. همه سالاری آموختنی است و آموختن آن نباید به بخت واگذاشته شود بلکه شایسته است که برای آن نه تنها برنامه ریزی شود که بن گویه های آن در سامانه آموزشی و کارکرد های آن به کار برده شوند. یکی از راهکارهای چنین کاری همانا گنجاندن پژوهش آموزی و پژوهش در برنامه ها و کارکردهای سامانه آموزشی یا گستراندن فرهنگ دانش پژوهی به این سامانه است. فرهنگ دانش پژوهی زمینه ساز پدیدآیی باز خورد دانش پژوهانه می شود.

استفاده از پژوهش درتحلیل، طراحی، اجرا و ارزش یابی فعالیت های سازمانی از دیرباز مورد توجه مدیران در اغلب سازمان ها بوده است. با تدارک برنامه های پژوهشی در درون سازمان ها، اطلاعات و دانش مورد نیاز برای تصمیم گیری اثر بخش در ابعاد مختلف فراهم می شود، به ویژه در سازمان هایی با اهداف و وظایف پیچیده، بهره گیری از پژوهش در هدایت فعالیت ها بیش از پیش مورد توجه است. پژوهش در سازمان ها اصولا در مسیر پشتیبانی از فعالیت های به سازی سازمانی صورت می پذیرد. این موضوع با شناسایی ماهیت ابعاد و، مولفه های سازمانی و عوامل موثر بر آن ها محقق می گردد. پژوهش بر حسب ظرفیتی که در تولید دانش و اطلاعات پیرامون موضوعات و مسایل سازمانی دارد، عامل معتبر تری برای هدایت کوشش های معطوف به فعالیت به سازی سازمانی است و از این منظر پایه فعالیت های به سازی در سازمان ها به شمار می آید.
در سازمان های آموزشی نیز پژوهش جایگاه ویژه ای دارد. آموزش و پرورش هم در بعد تحلیل و طراحی برنامه ها و هم در اجرا و ارزش یابی از آن ها عموما با فضای پیچیده ای رو در رو است. پژوهش این پیچیدگی برای مدیران و برنامه ریزان آموزشی قابل فهم می سازد و از این رو تصمیم گیری را در این حوزه کارآمدتر می کند. با تکیه بر یافته های پژوهشی امکان تدارک مناسب فعالیت ها در سطوح مختلف و در جهت نیل به اهداف آموزشی، بیش از پیش فراهم می شود.
این مقاله می کوشد با معرفی اهم مسایل جاری حوزه پژوهش در آموزش و پرورش،- با تاکید ویژه بر ایران- فرصتی را برای جلب توجه صاحب نظران و مسوولان نسبت به آن ها فراهم سازد تا پژوهش بتواند با نیل به کارآمدی، با تمامی ظرفیت خود در مسیر اصلاح نظام های آموزشی قرار گیرد

به منظور ارتقای مهارت های پژوهشی در میان معلمان و به تبع آن در میان دانش آموزان و تشویق معلمان و کارگزاران آموزشی به انجام پژوهش حین عمل برای شناسایی مشکلات فرآیند یاددهی- یادگیری و بهبود کیفیت این فرآیند، برنامه ای تحت عنوان «معلم پژوهنده» توسط پژوهشکده تعلیم و تربیت طراحی و از سال 1375 در سراسر کشور اجرا گردید. و از برگزیدگان اولین دوره این برنامه در اردیبهشت ماه سال 1376 در هفته معلم، با حضور وزیر وقت آموزش و پرورش تقدیر به عمل آمد. آمار نشان می دهد که تعداد شرکت کنندگان در این برنامه هر ساله افزایش داشته و سیر صعودی را طی کرده است. با توجه به نقش و جایگاه پژوهش حین عمل در رشد حرفه ای معلمان و همچنین جدید بودن تجربه اجرای این برنامه در نظام آموزشی ایران، شورای سیاست گذاری برنامه معلم پژوهنده مقرر نمود که در مورد وضعیت موجود و نحوه تاثیرگذاری آن بر عملکرد معلمان مطالعه ای به عمل آید. در راستای این پیشنهاد، پژوهشکده تعلیم و تربیت با طراحی و اجرای مطالعه ای برنامه مذکور را از جهات مختلف مانند میزان تحقق اهداف آن، مورد ارزیابی قرار داد. پژوهشگران این تحقیق، با این تفکر که ویژگی پژوهش حین عمل، درگیر شدن با عمل تدریس و بهبود عمل تدریس و فرآیند یاددهی- یادگیری است، اهداف تحقیق و سوال های تحقیق را تبیین کردند.
در این مقاله که برگرفته از نتایج این پژوهش است، پس از معرفی اهداف، سوال ها، جامعه آماری، ابزارها و چارچوب نظری این پژوهش، نتایج حاصل از آن ها ارایه می گردد و در پایان، راهکارهای کوتاه مدت و بلند مدت برای کارآمدتر شدن برنامه معلم پژوهنده معرفی می شود.

بررسی ماهیت فرایند پژوهش های آموزشی، کار بست یافته های پژوهشی، و نیز روش های تعیین نیازها و اولویت های پژوهشی، محورهای اصلی این مقاله را تشکیل می دهند. گرایش به انجام پژوهش های پراکنده و فاقد یک نظریه منسجم و یکپارچه علیرغم نیاز مبرم به پژوهش های بنیادی در رشته های علمی و مربوط و وابسته از جمله مسایل و مشکلات مربوط به این حوزه قلمداد شده است. عدم انعطاف جهت گیری های پژوهشی و نیز ناتوانی در پاسخگویی به تحولات سریع و روزافرون آتی، عمده مخاطراتی هستند که بر تهیه و تنظیم لیستی از اولویت ها مترتب می باشند.
کارکردها و نقش های پژوهشی در آموزش و پرورش، برون داده ها و نتایج پژوهش در آموزش و پرورش، ماهیت کنش اجتماعی، ارزشیابی و پژوهش های آینده، مباحثی هستند که ماهیت پژوهش های آموزشی را توصیف و تبیین می کنند. در فراز دیگری از این مقاله، عوامل تاثیرگذار بر مسیر و جهت پژوهش ها شناسایی و معرفی شده اند که از میان عوامل متعدد می توان به سه عامل: پاسخ به مسایل بحرانی، تاثیر تکنولوژی بر پژوهش و عمل، و نیز ایده های جدید و دیدگاه های تازه ملهم از حوزه های موضوعی دیگر؛ اشاره کرد. در بحث تعیین اولویت ها، ضمن تاکید بر ضرورت تعیین اولویت ها در سطوح مختلف، معیارهایی که در همه سطوح مذکور کاربرد دارند مشخص شده اند. نیازهای اجتماعی و اقتصادی، برابری و عدالت اجتماعی، نیازهای حرفه ای، نقاط قوت پژوهش های موجود، پیشرفت ها در حوزه پژوهش، فاصله ها و شکاف های مهم از جمله این معیارها هستند.

اولویت یابی در حوزه تحقیقات آموزش و پرورش به عنوان مهم ترین مرحله در انجام فعالیت های پژوهشی محسوب می شود. در این مرحله است که نیازهای پژوهشی بر حسب اهمیت و با توجه به امکانات موجود مورد مقایسه قرار گرفته موارد مهم و فوری تر شناسایی و انتخاب می شوند. به عبارتی اولویت بندی موضاعات پژوهشی فعالیتی است که طی آن تعدادی موضوع از میان مجموعه ای وسیع تر از موضوعات پژوهشی بر حسب ملاک هایی برای اجرا انتخاب می گردند. این اقدام به معنای کنار گذاردن تعدادی دیگر موضوع پژوهشی از فرآیند اجرا است. توجه به این موضوع از این جهت که به عنوان مرحله تشخیص مساله در فعالیت های پژوهشی تلقی می شود اهمیت فراوان داردتاکنون انتقادات فراوانی به نحوه انجام این فعالیت در آموزش و پرورش ایران مطرح شده است که جا دارد در مقام پاسخ گویی به آن ها کوشش های جدی تری به عمل آید. این مقاله به همین منظور قصد دارد با بررسی مبانی نظری موضوع و با نگاهی کاستی جویانه به وضعیت موجود در آموزش و پرورش ایران، فرصتی را برای تامل و بازاندیشی هر چه بیش تر در این حوزه مهم فراهم آورد.