نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
سال سوم شماره 4 (پیاپی 12، زمستان 1385)

پس از رحلت نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه وآله) و گرایش برخی از علمای اهل کتاب به دین مبین اسلام و نیز رواج اسرائیلیات، داستان ها و مطالبی از منابع یهود و یونان باستان وارد تفاسیر مسلمانان شد که از جمله آن ها می توان به افسانه هاروت و ماروت اشاره کرد. از نظر قرآن کریم، هاروت و ماروت برای آموزش سحر به مردم، از جمع فرشتگان انتخاب و به زمین آمدند تا مردم در پرتو آگاهی از سحر، در مقابل سحر ساحران و شیاطین ایستاده، با آن ها مبارزه کنند. اما در تفاسیر، ذیل آیه 102 سوره مبارکه بقره، داستانی در مورد هاروت و ماروت نقل شده که اختلافات فراوانی دارد. در این میان، معروف ترین آن ها این است که زمانی که عصیان بنی آدم افزون شد، فرشتگان به عصیان بنی آدم به محضر خداوند اعتراض کرده و خداوند به ایشان دستور داد که از میان خود چند فرشته را انتخاب کنند که آنان هاروت و ماروت را برگزیدند. سپس آن دو به زمین آمدند و مرتکب گناهانی شدند. هاروت و ماروت پس از ارتکاب این گناهان، به دستور خداوند، مخیر به انتخاب بین عذاب دنیوی و اخروی شدند که در نهایت، عذاب دنیوی را اختیار کردند و در چاهی به نام بابل آویزان شدند و عذاب آن ها هم چنان ادامه دارد. در این مقاله، برای بررسی داستان هاروت و ماروت به نقل های گوناگون موجود اشاره شده، سپس با معرفی راویان اصلی داستان، آن را بر اساس دلایل نقلی و عقلی در بوته نقد می نهیم.

فضای آشفته سیاسی و ترکیب اجتماعی و فرهنگی ناهمگون سرزمین آناتولی، همواره پذیرای پیروان ادیان و مذاهب گوناگون بوده است. تهاجم مغول و پیامدهای سیاسی اجتماعی ناشی از آن، فضای فکری ومذهبی آشفته و در عین حال، آزادی را برای پیروان مذاهب و نحله های مختلف، نظیر تشیع و تصوف که تا پیش از آن آزادی عمل چندانی نداشتند، فراهم نمود. در آناتولی از قرن هفتم به بعد، تصوف در نتیجه شرایط آشفته اجتماعی، تشویق مغولان و مهاجرت برخی از بزرگان تصوف به این سرزمین، به شکل بی سابقه ای گسترش یافت و به علت وجود برخی زمینه های مشترک و ورود گسترده غلات شیعه به طریقت های صوفیانه، با تشیع درآمیخت. موضوع این پژوهش بررسی اوضاع دینی سرزمین آناتولی با تاکید بر وضعیت تشیع و تصوف و رابطه این دو مسلک با یکدیگر است که با هدف آگاهی از عقاید و باورهای مذهبی رایج در میان ترکمانان این منطقه و نقش آن ها در همگرایی آنان و نیز رهبران طریقت صفویه صورت گرفته است.

نوشتار حاضر، ابتدا به پژوهش درباره نام طفل شیرخوار امام حسین(علیه السلام) پرداخته و سپس به بررسی سن وی و نقد دیدگاه برخی منابع معاصر در این باره می پردازد. در ادامه به کیفیت شهادت این طفل و در پایان، به معرفی و نقد دیدگاه یکی از محققان معاصر درباره دو نفر بودن علی اصغر و عبدالله پرداخته است.

چندی پس از انقراض حکومت قراقویونلوها توسط آق قویونلوها، یکی از شاهزادگان قراقویونلو به نام قلی به دکن رفته، وارد دستگاه حکومتی بهمنیان شد. وی در آن جا مدارج رشد و ترقی را طی کرد تا آن که از طرف بهمنیان به حکومت گلکنده منصوب شد و در سال 918 ق، مقارن با ضعف شدید بهمنیان دکن، اعلام استقلال کرد. او بلا فاصله به تبعیت از شاه اسماعیل صفوی مذهب شیعه را در قلمرو خود رسمیت بخشید و در خطبه، نام حکام صفوی را بر نام خود مقدم ساخت. سلطان قلی در طول دو قرن حکومت در گلکنده و حیدرآباد، پیوسته با صفویان روابط دوستانه ای داشت. عواملی چون اشتراک مذهبی، قرابت قومی، فرهنگی و هم چنین وجود دشمنی مشترک، چون گورکانیان، این روابط را مستحکم تر می کرد. اوج این روابط با دوران حکومت شاه عباس صفوی (9951038ق) مقارن بود که در این دوره، سفرا پیوسته بین دو حکومت در رفت و آمد بودند. با حمله اورنگ زیب به قطب شاهیان و اجبار آن ها به پرداخت خراج و ذکر نام حکام گورکانی در خطبه و هم چنین ضعف نسبی حکومت صفویان در این زمان، روابط حسنه این دو حکومت بسیار کم رنگ شد تا این که اورنگ زیب نهایتا در سال 1098ق قلمرو قطب شاهیان را ضمیمه قلمرو خود کرد و به حکومت آن ها پایان داد.

موضوع بردگی از نظر اسلام همواره از موضوعات مهم و بحث برانگیز درحوزه اندیشه اسلامی، بهویژه در باب حقوق بشر است. موضوع بردگی در اسلام بسیار پردامنه و ابعاد و جوانب گوناگون فقهی، فکری و تاریخی دارد. تبیین عللو انگیزه های پذیرش و الغای تدریجی بردگی در اسلام با مقایسه تطبیقی میان وضعیت بردگان در دوران جاهلیت و اسلام موضوع اصلی بخش نخست این نوشتار است. در ادامه به تبیین تاریخی رفتار و برخورد پیامبراعظم(صلی الله علیه وآله)با بردگان واقداماتی که موجب حل این معضل ریشه دار اجتماعی و بهبود وضع بردگان شد خواهیم پرداخت.

انصار لقب آن دسته از مسلمانان اولیه است که پیش از اسلام با نام اوس و خزرج در مدینه می زیستند و به دلیل یاری پیامبر و دفاع از آن حضرت در مقابل دشمنان اسلام، به این لقب مفتخر شدند. آنان مردم خوش نامی بودند که به مسلمانان رانده شده از مکه پناه داده و در راه پیشرفت اسلام جان نثاری کردند. اگرچه بعد از رحلت پیامبر و در جریان سقیفه نقش بارزی از انصار که حاکی از دفاع جدی آنان از حقانیت خاندان پیامبر باشد، گزارش نشده است، ولی از بررسی مواردی چون رابطه مثبت آنان با بنی هاشم، عمومی بودن محبت به خاندان پیامبر(صلی الله علیه وآله) در میان آنان، فراوان بودن یاران ائمه اطهار(علیهم السلام) در میان ایشان، ستایش اهل بیت(علیهم السلام) از آنان، همراهی جدی آنان با امیرمؤمنان در عصر حکومتش و تقابل آشکارشان با رقبای سیاسی آن حضرت، می توان گرایش آن ها را به تشیع و مکتب اهل بیت نتیجه گرفت. و هم چنین می توان اجتماعشان را در سقیفه به منظور جلوگیری از حاکمیت قریش ارزیابی کرد، نه مخالفت با رهبری امیرمؤمنان علیه السلام.