نشریه علوم و تکنولوژی محیط زیست
سال نهم شماره 1 (پیاپی 32، بهار 1386)

امروزه یکی از بزرگترین مشکلات آلودگی هوا در کلان شهرهایی نظیر تهران بزرگ، ذرات معلق ناشی از تردد خودروها، ترافیک سنگین جاده ای و همچنین فعالیت های صنعتی مختلف می باشد. ذرات معلق می تواند طی فرآیندهای مختلف تولید شده و گروه های مخلوط از آلاینده های هوا را بوجود آورند. فرآیند تشکیل ذرات معلق در ابعاد و ترکیب های ساختاری متفاوت به دو پارامتر مکان و زمان انتشار در منبع تولید آلاینده بستگی دارد. با استفاده از مدل سازی ریاضی به منظور پیش بینی نحوه انتشار آلاینده ها می توان اطلاعات مفیدی را برای اجرای آتی استراتژی های کنترل آلودگی و کاهش هزینه های آن فراهم نمود.
در این تحقیق مدل ADMS-Urban پس از بررسی 30 مدل به عنوان مدلی با قابلیت های منحصر به فرد انتخاب گردیده است. این مدل برای نخستین بار در رابطه با مدلسازی نحوه انتشار ذرات در شهر تهران با شرایط پیچیده توپوگرافی مورد استفاده قرار گرفته است. توسط این مدل پیشرفته می توان غلظت آلاینده های منتشره از منابع آلاینده به صورت نقطه ای، خطی، حجمی، سطحی را محاسبه و نتایج را در محیط GIS ارایه نمود.
با توجه به اندازه گیری های میدانی انجام شده در رابطه با انتشار ذرات در منطقه 22 شهرداری تهران بعنوان مطالعه موردی، برای مدت یکسال، هر ماه به مدت یک هفته، هر روز در دو نوبت صبح و بعد از ظهر در 13 ایستگاه اندازه گیری سیار، مقادیر غلظت ذرات معلق و پارامترهای هواشناسی منطقه نظیر سرعت و جهت باد، دما، پوشش ابر... به عنوان داده های ورودی به مدل ADMS-Urban مورد استفاده قرار گرفته و نتایج حاصل از اجرای مدل در محیط GIS منطقه 22 ارایه گردیده است. مقایسه نتایج حاصل از اجرای این مدل ریاضی با مدل اینونتوری (بانک اطلاعاتی) آلاینده های هوای منطقه 22 نشانگر همخوانی بسیار مناسب حاصل از مدلسازی ریاضی با داده های واقعی اندازه گیری شده می باشد. نتایج نشان می دهد به علت حجم بالای وسایل نقلیه عبوری و ترافیک جاده ای اتوبان تهران- کرج و ورودی شرقی منطقه 22 بیشترین غلظت ذرات معلق را دارا می باشند. توسط این مدل می توان نحوه توزیع انتشار ذرات را در مناطق شهری (که از ناهمواری های پیچیده ای برخوردارند) با لحاظ نمودن کلیه اثرات در رابطه با مشخصات زبری سطح، موانع و ساختمانها و ناهمواری های کوهستانی بخوبی پیش بینی نمود.

ترکیبات و مشتقات گوگردار به دلیل ویژگی ها فیزیکی و شیمیایی، از جمله مواد پرمصرف در صنایع شیمیایی، کاغذ سازی و صنایع تولید اسید هستند. عمده منابع انتشار این ترکیبات، نیروگاه ها و سیستم های حمل و نقل زمینی است. اکسیدهای گوگرد در اتمسفر، تحت شرایط اتمسفریک، در واکنش های شیمیایی شرکت نموده و آلاینده های ثانویه را تشکیل می دهند، از پیامدهای مخرب ناشی از آلودگی های ثانویه با پایه گوگرد، می توان به، تشدید آلودگی های ثانویه، تهدید سلامت انسانها، کاهش میدان و عمق دید و بارانهای اسیدی اشاره کرد. به دلیل اهمیت ویژه شناسایی و سنجش آلودگی، سولفاتهای هوابرد، به عنوان یکی از معضلات صنایع شیمیایی و محیط زیست، این تحقیق با هدف بررسی و ارزیابی سولفاتهای هوابرد، متاثر از شرایط آب و هوایی طی دو فصل سال، انجام شده است. در اندازه گیری سولفات های هوابرد از روش های استاندارد محیطی مورد تایید EPA تحت عنوان نمونه برداری و ارزیابی سولفات های هوابرد، به روش تیتراسیون، با کمک معرف تورین، در محدوده معینی از مجتمع مورد بررسی استفاده شده است. در این نوشتار، از محوطه آزاد صنعت، در دو فصل سال، در شعاع های مختلف از منابع انتشار آلودگی، به گونه ای که از نظر مکانی- زمانی و فضایی سایت را تحت پوشش قرار دهند، نمونه برداری و ارزیابی آلودگی هوا بعمل آمده است. در این تحقیق، مقدار پراکنش و انتشار سولفاتهای هوابرد با میزان دمای محیط، رابطه مستقیم و معنی دار (R=%975) نشان می دهد در حالی که، این ارتباط با سرعت جریان باد محلی رابطه معنی دار و منفی (R=-%85) نشان داد.
همچنین، تراکم سولفات های هوابرد در دو فصل بهار و تابستان به ترتیب برابر با 250mg/m3 و 294mg/m3 تعیین شده است. در پایان، آلودگی هر فصل با کمک پارامتر غلظت و مکان، متاثر از مشخصات سایکرومتریک به مدلسازی و الگوی پراکنش توسط تکنیک Splus ترسیم شده است. نتایج مطالعه نشان می دهد که، میانگین تراکم آلودگی در هر دو فصل، مورد مطالعه بیش از حد استاندارد محیطی (150mg/m3=PM10Standard) بوده است.

یکی از پدیده هایی که در پخش و گسترش آلودگی های به صورت محلول یا ذرات معلق نقش مهمی را ایفا می کند، جریان چگالی یا ثقلی می باشد، لذا شناخت رفتار آن در پیش بینی و کنترل پخش آلودگی ها اهمیت بسزایی دارد. در این تحقیق، با توجه به آزمایشات تجربی انجام شده، گسترش عرضی جریان چگالی حاوی ذرات (turbidity current) در حالت سه بعدی، مغشوش و غیردایم در قالب ارایه قوانین مربوطه بصورت یک شکل کلی بدون بعد مورد تحلیل قرار گرفته و در نهایت مدلی تئوری ارایه می شود. عرض جریان، b، و موقعیت نوک دماغه پیشانی نسبت به ورودی، x، نسبت به مقیاس طولی شناوری اولیه، بدون بعد شده اند و نیز زمان متناظر با، b، و، x، نسبت به مقیاس زمانی شناوری اولیه، بدون بعد می شود. نتایج نشان می دهد، در منحنی های عرض بدون بعد بر حسب طول بدون بعد و همچنین در منحنی های عرض بدون بعد بر حسب زمان بدون بعد دو ناحیه R1 و R2 قابل تشخیص است و این امر حاکی از آن است که در این دو ناحیه، مقدار و نوع نیروهایی که با هم در تعادل هستند متفاوتند. در ناحیه R1 نرخ رشد عرض جریان کمتر از ناحیه R2 می باشد، بطوریکه عرض جریان در ناحیه R1 و R2 به ترتیب، متناسب با X0.25 و X1.2 می باشد.

با توجه به توسعه بی رویه و غیراصولی شهرها، عدم وجود الگوی صحیح مصرف و رشد روزافزون تولید پسماندها و همچنین مشکلات و نارسایی های سیستم مدیریت پسماندها، منطقی ترین و کم هزینه ترین روش برای دفع پسماندهای شهری، دفن بهداشتی است.
در استان تهران با تولید روزانه 11000 تن پسماند، علیرغم امکان استفاده از روش تولید کمپوست، از روش دفن استفاده می شود. علاوه بر این، اصول و معیارهای مهندسی و زیست محیطی در رابطه با دفن پسماندها در بسیاری از محل های دفن رعایت نمی شود و روش دفن، اغلب بصورت غیراصولی و غیربهداشتی است. از این رو موجب ایجاد مخاطرات زیست محیطی می شود. در این تحقیق، از روش اولکنو استفاده شده است. ارزشیابی اماکن دفن، بر اساس این روش نشان می دهد، اکثر شهرها در وضعیت نسبتا مطلوب و بقیه تا حدودی قابل قبول و مابقی نیز غیر قابل قبول بوده است.

مجتمع پتروشیمی بندر امام، به عنوان بزرگترین مجتمع پتروشیمی کشور و یکی از پیشگامان رعایت مسایل زیست محیطی اقدامات مفید و جامعی را در زمینه مدیریت مواد زاید صنعتی به انجام رسانیده است. هدف اصلی از انجام این تحقیق، بررسی وضعیت فعلی مدیریت مواد زاید صنعتی و ارایه راهکارهای عملی برای بهینه سازی مدیریت مواد زاید جامد و نیمه جامد صنعتی این مجتمع بوده است. در این پژوهش، کلیه مواد زاید تولیدی مجتمع از لحاظ کمی و کیفی، بررسی و راهکارهای اجرایی برای مدیریت صحیح هر یک از آنها ارایه شده است. نتایج حاصل از این پژوهش، نشان می دهد که سالانه مقدار قابل توجهی (65000 تن) از انواع مواد زاید صنعتی در این مجتمع تولید می شود که، در حدود 70 درصد آن، جزء ضایعات ویژه بوده و می بایست با در نظر گرفتن تمهیدات خاص، دفع شوند. بیشترین میزان مواد زاید تولیدی در مجتمع، به ترتیب مربوط به انواع لجن (26000 تن در سال)، انواع روغن (15700 تن در سال) و ضایعات پلیمری (14000 تن در سال) است. با اعمال مدیریت نوین مواد زاید جامد در مجتمع، در حال حاضر حدود 58 درصد زایدات صنعتی قابل فروش بوده و تنها، حدود 42 درصد از آن، به سایر روش ها دفع می شود. با اجرای صحیح مراحل مختلف مدیریت نوین مواد زاید صنعتی در سطح مجتمع، ضمن امکان کاهش میزان زایدات صنعتی، می توان خسارات وارده به محیط زیست را، به میزان قابل توجهی کاهش داد.

نفت و دیگر ترکیبات شیمیایی که در حین اجرای پروژه از حفاری تا انتقال به خطوط لوله، مورد استفاده قرار می گیرند. ممکن است، دارای اثرات جهش زایی، سرطان زایی یا سمیت بالایی بوده و از سویی دیگر تخلیه و ورود این ترکیبات به محیط های آبی موجب شود تا دامنه تاثیر این پروژه ها وسیع تر شده، و به زنجیره ها و شبکه های غذایی که در نهایت به انسان ختم می شوند آسیب برساند.
در این مطالعه، اثرات ژنوتوکسیک ترکیبات شیمیایی ضدخوردگی محلول در نفت، آبزدا (دمولسیفایر) و ضد کف نفت که طی فرآیندهای مختلف به نفت افزوده می شوند، از طریق تست Ames، با استفاده از سوشهای باکتری سالمونلاتیفی موریوم جهش یافته، در حضور و عدم حضور میکروزوم کبدی (S9)، مورد بررسی قرار گرفتند.
در این پژوهش، سه سوش TA100, TA97 و TA1535 سالمونلا تیفی موریوم به روش Plate incorporation در آزمون Ames، جهت بررسی اثرات ژنوتوکسیک مواد مورد آزمایش مذکور، بکار گرفته شد. در فاز دوم آزمایشات به هر آزمون به طور جداگانه میکروزومهای کبدی موش که در شرایط کاملا استریل از قبل تهیه شده بود، جهت بررسی سرطانزایی مواد مورد آزمایش افزوده گردید.
نتایج بدست آمده نشان داد که نمونه های آبزدا و ضدخوردگی محلول در نفت در دوز 10ml ژنوتوکسیک بودند و در دوزهای 100ml و 250ml اثر سمی داشتند. ضد کف نفت در دوزهای 10 و 100 میکرولیتر اثرات جهش زایی و سرطانزایی خود را نشان داد و در دوز 250ml سمی بود.
بطور کلی افزودن مواد شیمیایی به نفت خام و آبهای تزریقی سبب افزایش خاصیت ژنوتوکسیک و سمی می شود. نظر به اینکه، 800 تا 1200 بشکه در روز، آب حاوی مواد شیمیایی مذکور و مواد شیمیایی دیگر که، جهت اهداف خاصی به آب تزریقی افزوده می شود، به محیط زیست دریای خلیج فارس تخلیه می شوند، امید است که با تولید و جایگزین کردن ترکیبات دیگر با اثرات ژنوتوکسیک و سمی کمتر و متناسب با ترکیب نفت منطقه سیری، گام بزرگی، در حفظ سلامت محیط زیست خلیج فارس و حفظ تنوع زیستی این اکوسیستم پهناور برداشته شود.

این مطالعه جهت بررسی تاثیر افزایش شوری بر رشد و بقا دو جمعیت از آرتمیاهای بکرزای برکه های اطراف دریاچه ارومیه و دریاچه قم انجام گرفت. برای پرورش از آکواریوم های شیشه ای 25 لیتری استفاده شد. از آنجا که قرار بود اثرات شوری های 300, 250, 200, 150 قسمت در هزار بررسی گردند، در 10 روز اول پرورش سازش های لازم انجام گرفت و عملا پرورش از شوری 100 قسمت در هزار شروع و به شوری های مورد نظر رسید. طی این 10 روز، 5 بار نمونه برداری به صورت تصادفی در 6 تکرار از هر تیمار انجام شد و تراکم نمک در هر شوری روزانه بدست آمد. برای مقایسه رشد، 50 عدد از هر تیمار به صورت تصادفی انتخاب و بیومتری شدند.
با افزایش شوری، درصد بقا آرتمیاها کاهش می یافت و در کل، درصد بقا آرتمیای قم بیشتر از آرتمیای ارومیه بود. میزان رشد آرتمیاها هم با شوری رابطه عکس داشت و با افزایش شوری از طول آنها کاسته می شد.

امروزه، در مطالعات تعیین کیفیت آب، بررسی حضور درشت بی مهرگان کفزی به عنوان شاخص های مکمل برای روش های شیمیایی تشخیص آلودگی ها شناخته شده است. در این پژوهش، به منظور بررسی کیفیت آب رودخانه کرج، بر اساس درشت بی مهرگان آبزی، نمونه برداری در 7 ایستگاه در طول رودخانه در دو نوبت 1383/5/16 و 1383/8/1 صورت گرفت. نمونه های بی مهرگان، تا سطح خانواده شناسایی شده اند که نتایج آن نشان می دهد از نظر تعداد خانواده در نوبت اول نمونه برداری ایستگاه شماره 6 و در نوبت دوم ایستگاه شماره 4 در بهترین وضعیت قرار داشته اند. اندازه گیری های آ‍زمایشگاهی، عوامل فیزیکی و شیمیایی شامل اکسیژن محلول (DO)، pH، کل مواد جامد محلول (TDS)، هدایت الکتریکی (EC) و کل مواد جامد معلق (TSS) نیز در تمامی ایستگاه ها مطلوب بوده است که حضور موجودات معرف آب پاک را تایید می کند. این بررسی نشان می دهد که کیفیت آب رودخانه کرج در محل ایستگاه های مورد نظر و در زمان انجام این مطالعه در وضع مطلوبی قرار داشته و برای تمامی کاربری ها اعم از صنعتی، کشاورزی و شرب مناسب بوده است.

در این پژوهش میزان کاهش صدا توسط موانع فیزیکی و بیولوژیک در پنج ایستگاه انتخاب شده بررسی و با ایستگاه شاهد مقایسه شد. این موانع شامل پوشش پهن برگ، پوشش سوزنی برگ، دیواره صاف فاقد تخلخل، دیواره متخلخل و فنس همراه پوشش گیاهی بود. ایستگاه شاهد یک زمین باز و فاقد مانع بود. نتایج نشان دادند که دیواره صاف موثرترین مانع در کاهش صدا می باشد در صورتی که دیواره متخلخل کمترین تاثیر را در کاهش صدا دارد. همچنین فاصله ای که در آن میزان صدا به حد استاندارد 60 دسی بل- استاندارد میزان صدا در مناطق تجاری- مسکونی در روز- می رسید برای ایستگاه شاهد و دیواره متخلخل 80 متر از کنار جاده و برای دیواره صاف و فاقد تخلخل 40 متر و برای سایر ایستگاه ها 60 متر بود.

امروزه جهان به نحو فزاینده ای با دو رویکرد مهم برنامه ریزی و محیط زیست در راستای تحقق توسعه پایدار روبروست، که در برآیند حاصل از آنها، شاهد شکل گیری ترمی جدید به نام حقوق محیط زیست هستیم که، قوانین برنامه ای بخشی از آن است. توسعه کشورها، بر اساس تدوین راهبردها، سیاست ها و برنامه هایی (بلند مدت، میان مدت، کوتاه مدت) صورت می پذیرد که با تکیه بر آرمانها، توانایی ها، امکانات و شرایط محیطی حاکم بر کشورها تدوین شده است.
با بررسی قوانین برنامه های عمرانی (شش برنامه) قبل از انقلاب اسلامی و برنامه های توسعه ای (چهار برنامه) پس از انقلاب اسلامی، آنچه محرز می باشد، جایگاه سیر صعودی و توسعه حقوق محیط زیست در روند تدوین و تصویب قوانین برنامه ای است.
چنانچه در بررسی این قوانین در بستر زمانی پس از انقلاب، صرفنظر از مباحث ماهوی و تحلیل محتوای مواد، شاهدیم جایگاه محیط زیست به گواهی ارقام از یک تبصره (تبصره 13) در قانون برنامه اول توسعه از مجموع 52 تبصره، در برنامه چهارم توسعه به یکی از محورهای شش گانه به نام حفاظت محیط زیست، آمایش سرزمین و توازن منطقه ای تغییر یافته است و در مجموع 15 ماده از 161 ماده قانون برنامه چهارم به محیط زیست اختصاص یافته و در کنار آن نیز در 14 ماده دیگر ضرورت رعایت مسایل زیست محیطی مورد توجه قانونگذار قرار گرفته و لحاظ شده است. گرچه در این برنامه نیز تا رسیدن به وضعیت مطلوب راه نسبتا طولانی در پیش است.
روند طی شده بیانگر حرکت در مسیری نسبتا موفق در زمینه لحاظ نمودن ملاحظات زیست محیطی با برنامه های توسعه ای جهت دستیابی به توسعه پایدار است، که، موفقیت قطعی این برنامه ها، منوط به اجرای کامل آن خواهد بود.
باید اذعان نمود که تحقق تمامی اهداف زیست محیطی مندرج در برنامه های توسعه ای، خصوصا در برنامه چهارم توسعه به عنوان آخرین برنامه با دیدگاه زیست محیطی، متضمن تقویت زیرساخت های بنیادی، هماهنگی بین امور زیست محیطی، عزم و اراده ملی و فراهم نمودن بستر مناسب جهت مشارکت عمومی به ویژه سازمان های غیردولتی است، که تجلی آنرا باید در برنامه پنجم توسعه دید. ضمن آنکه، برای ترسیم دیدگاه کلان و چشم انداز آینده باید درصدد ترسیم برنامه بلند مدت توسعه پایدار در کشور بود.

فعالیتهای صنعتی مدرن که، منجر به خسارات یا خطرات زیست محیطی فرامرزی می شود، معمولا، به وسیله فعالان خصوصی صورت می گیرد و در عوض، مسوولیت اولیه ناشی از چنین خسارتی، باید متوجه اشخاص خصوصی باشد در نتیجه، قواعد و مقررات بین المللی مربوط به مسوولیت خصوصی، یکی از جنبه های مهم پروژه قانون سازی کمیسیون حقوق بین الملل است. معضل حیاتی که باید حل شود این است که، صندوق هایی برای پرداخت غرامت تعبیه شود. این مسوولیت، از طرق مختلف که یکی از آنها ایجاد مسوولیت فردی برای کشورهای مجوز دهنده فعالیت است، قابل انجام است بنابراین، پیوند مسوولیت خصوصی و دولتی، یکی از معضلات اساسی است که باید راهکار مناسبی برای آن انتخاب شود.
این مساله باعث می شود که تغییری در مسوولیت بین المللی ناشی از خسارات زیست محیطی صورت گیرد.

شهرها، مفاهیم بسیار اساسی نظیر «شهرنشینی»، «شهروندی»، «تمدن»، «سیاست» و «دمکراسی» را آفریده اند و باید مکان مناسبی برای زندگی انسانی، همراهی با طبیعت، اعتلا، دوام و بقای نسل های آینده، همبستگی جمعی، پیوند اجتماعی و اعتلای فرهنگی باشند اما، امروزه، برای بسیاری از افراد، با «آلودگی»، «تخریب محیط»، «بی نظمی»، «آشوب»، «خشونت» و «گسست اجتماعی» مترادف شده اند. در حالی که، شهر مکانی است که در آن متولد می شویم، رشد می کنیم، می آموزیم، کار می کنیم، سکونت می گزینیم، تجربه می کنیم، آرزو می کنیم، آینده و نسل آینده را می سازیم، و مراوده اجتماعی داریم. از طرفی، شهرنشینی گذشته ما که واجد بسیاری ویژگی های مثبت است، در اثر تغییرات وسیع و سریع اخیر، دچار دگرگونی های اساسی، خصوصا در مفاهیم شهروندی و شهرنشینی سنتی در کشور ما شد و اصول و ارزشهای حاکم بر شهرسازی سنتی ما، پیش از آنکه امکان انطباق با شرایط جدید را بیابد، فراموش شد که باید دوباره به آنها بها داد. در این نوشتار، با این نگرش، برخی مفاهیم کلیدی مورد بررسی قرار گرفته است و تلاش شده به مقوله پایداری در متن شهرسازی به شیوه ای بنیادی نگریسته شود. یعنی، علاوه بر مقولات محیط زیستی، اکولوژیکی، انرژی در چهار عرصه کلان آموزشی، تمهیدات کالبدی، مدیریت و تدوین مقررات و قانونگذاری، رویکرد پایداری با تاکید بر امر تعادل اجتماعی بررسی و نهایتا، در متن شهرسازی، پیشنهادها و راهکارهایی در جهت پایداری ارایه شود.

به لحاظ عدم ارزیابی زیست محیطی و اسکان و ساخت همزمان و طولانی شهر جدید پردیس، شهروندان دچار مشکلات شهری و زیست محیطی عدیده ای هستند، مشکل کمبود آب، ورود فاضلاب های شهری و صنعتی و کشاورزی به مسیل های طبیعی، عبور جاده ترانزیتی تهران- رودهن از کنار شهر پردیس، وجود کارخانه الکل سازی و سیمان، ایجاد آلودگی صوتی توسط ماشین آلات سنگین، فرسایش خاک و تخریب فیزیکی خاک و آلودگی خاک منطقه توسط فاضلاب های ورودی به مسیل ها و نبود فضای سبر مناسب و کافی در محدود شهر از معضلات عمده زیست محیطی این شهر است که در این تحقیق ضمن بررسی شرایط موجود و پیش بینی وضع محیط زیست در آینده، راهکارهای مدیریتی جهت کاهش معضلات و پیش گیری از مشکلات آینده در شهر پردیس ارایه گردیده است.