فهرست مطالب

فصلنامه فقه
پیاپی 44 (تابستان 1384)

  • تاریخ انتشار: 1384/07/20
  • تعداد عناوین: 7
|
  • شبیه سازی انسانی از دیدگاه شیعه
    صفحه 1
    ییان ویلموت، جنین شناس اسکاتلندی، در سال 1997 اعلام کرد که بدون کمک گرفتن از سلول جنسی مذکر و از راهی غیر جنسی موفق به ایجاد گوسفندی شده است. این خبر بازتاب گسترده ای در سطح جهان داشت و غالب صاحب نظران عرصه های گوناگون، اعم از فیلسوف و فقیه و سیاستمدار و متکلم، به اظهارنظر درباره این رخداد پرداختند; تا آن جا که این مسئله چالش قرن نام گرفت. گوسفندی که به این طریق تولید شد و نام (دالی) بر آن نهاده شد، آغازی بود برای دورانی که برخی آن را مطرود و برخی مطلوب می دانستند.
    پیش از آزمایش های ویلموت به نظر می رسید که این کار تنها درباره گیاهان ممکن است، اما تحقق آن درباره حیوانات محال است. از نظر تئوریک، هر سلول غیر جنسی انسان یا حیوان دارای تمام اطلاعات ژنتیکی لازم برای ایجاد موجودی مشابه خویش است. به همین جهت، طی قرن بیستم تلاش های فراوانی در این زمینه صورت گرفت تا به کمک سلولی غیر جنسی، بتوان این کار را انجام داد، اما همه تلاش ها به شکست انجامید; تا آن جا که محققان زیست شناسی آن را محال شمردند. این مسئله موجب شد تا آنان سلول ها را به تخصص نیافته و تخصص یافته تقسیم کنند. از این منظر، زایگوت تک سولی یا تخمک بارور شده، یک سلول تخصص نیافته است و به همین دلیل قابلیت آن را دارد که به همه اندام های مختلف و مورد نیاز بدن انسان تبدیل شود. اما به همان مقداری که زایگوت به تقسیم سلولی خود ادامه می دهد و اندام های تازه ای می سازد، حالت تخصص یافتگی آن افزایش می یابد و انعطاف پذیری آن کمتر می شود; تا جایی که سلول های جدید تنها می توانند سلول های مشابه خود را به وجود آورند. به همین سبب، سلول کلیه، تنها سلول کلیه را می سازد و سلول چشم، فقط سلول چشم را.
    نتیجه این باور آن بود که نمی توان از سلول تخصص یافته (differentiated) یعنی سلول جسمی، انسان یا حیوان کاملی پدید آورد و این باور یک اصل جزمی و دگم علمی به شمار می رفت. تلاش هایی که در جهت اثبات خلاف این اصل انجام می شد نیز موفقیت آمیز نبود; چنان که داور سولتر (Davor Solter) و جیمز مک گراف، پس از انجام یک پروژه تحقیقاتی، در سال 1984 مقاله ای در مجله ساینس نوشتند و تولید مثل به کمک سلول تخصص یافته را محال شمردند و در آن مدعی شدند که شبیه سازی پستانداران تنها از طریق انتقال هسته سلول از نظر زیست شناختی محال است.
  • نگاهی به حقوق عابر پیاده و راننده در فقه و حقوق
    صفحه 2
    از زمانی که پدیده وسایل موتوری در زندگی انسان ها ظاهر شد، قوانین عابر پیاده و سواره در خصوص دیات بیشتر مورد توجه قرار گرفت، اما به دلیل شرایط پیشین، آن قوانین بیشتر در جهت رعایت حقوق عابر پیاده بود و بیشتر قوانین، برای ایجاد محدودیت در حرکت راننده وضع می شدند، اما امروز که بهره گیری از بزرگ راه ها و سرعت بخشیدن به امور اجتناب ناپذیر است، به دلیل نقایص قوانین گذشته، لازم است برای عابران پیاده، قوانین دیگری وضع شود.
    با نگرش به روایات و فتوای فقهای پیشین می توان گفت مبانی قوانین مورد نیاز در آنها به خوبی بیان شده است و آن احکام را می توان به زندگی امروز و نیز موضوع مورد بحث تسری داد، اما متاسفانه آن مبانی در وضع قوانین دیه برای عابر پیاده و سواره مورد توجه قرار نگرفته است. در این نوشتار کوشیده شده به موضوع حقوق عابر پیاده و رانندگان از دو نگاه حقوق و فقه نگریسته شود.
  • عناصر تعیین کننده در حل مسائل مستحدثه
    صفحه 3
    در بخش نخست مقاله، به تفصیل از نقش تاثیرگذار دو عنصر زمان و مکان در حل مسائل مستحدثه سخن به میان آمد. از فقهای گذشته و معاصر یاد شد که با توجه به این دو عنصر، به صدور حکم پرداخته اند و آن گاه نمونه هایی از این احکام، نقل و تحلیل و بررسی شد. اینک در ادامه مقاله، به بررسی سه عنصر تاثیرگذار دیگر می پردازیم.
  • مباحث رؤیت هلال
    صفحه 4
    رؤیت هلال، یکی از مسائل بحث انگیز، پر سر و صدا و پر فروع است که، در طول تاریخ همواره در هر دوره ای یک یا دو فرع آن، مورد نزاع و اختلاف و معرکه آرا بوده است; مثلا در سده های چهارم و پنجم موضوع عدد و رؤیت، و در اواخر دوران صفویه و پس از آن مسئله رؤیت هلال پیش از زوال بیش از همه مورد بحث بوده است و نیز در زمان ما اشتراط یا عدم اشتراط اتحاد آفاق و اعتبار قول هیوی و محاسبات فلکی و سرانجام رؤیت هلال با چشم مسلح از بحث انگیزترین فرع های این موضوع است. البته در رؤیت هلال مباحث بسیاری مطرح بوده است; از جمله:طرق و امارات معتبر برای ثبوت هلال، مانند رؤیت، و صور مختلف آن، گذشت سی روز از ماه قمری قبل;طرق و امارات غیر معتبر، مانند غروب هلال بعد از شفق، تطوق (به نظر برخی)، شهادت یک شاهد، شهادت زن;حکم حاکم در رؤیت هلال، شهادت بر شهادت، چگونگی ثبوت هلال در قطبین، وظیفه شاک در هلال شوال، ضابطه وحدت و تقارب افق، لیله القدر و ارتباط آن با رؤیت.
    افزون بر اینها، به مناسبت بحث های بسیار مفیدی لابه لای آثار مربوط به رؤیت هلال به چشم می خورد; مانند ولایت فقیه، توثیق عمر بن حنظله و بحث های سودمند ادبی، حدیثی و تاریخی.
    به هر حال، راجع به پاره ای از این موضوعات، به طور گسترده پیش از این بحث شده است، مانند اشتراط یا عدم اشتراط اتحاد آفاق، که بیشتر جلد دوم رؤیت هلال به همین موضوع اختصاص یافته است. برخی مطالب هم جنبه تاریخی دارد و کاربرد آن بیشتر در تاریخ علم است و امروزه به هیچ روی مورد اختلاف نیست; مانند عدد و رؤیت. برخی مباحث هم کمتر یکجا و منسجم تحقیق شده اند. از این رو و نیز به دلیل اهمیت آنها، به طور گسترده در مقدمه رؤیت هلال درباره آنها سخن گفته ام; مانند: اعتبار قول هیوی، رؤیت با چشم مسلح، و اختلاف شیعه و سنی در رؤیت هلال ذی حجه در مکه مکرمه، که باب سوم مقدمه به مبحث نخست، باب چهارم آن به مبحث دوم، و باب پنجم آن به مبحث سوم اختصاص یافته است.
    از این رو، در این جا به توضیح کوتاهی راجع به اهم فروع رؤیت هلال به جز سه موضوع فوق می پردازم (و چون توجه نکردن به جوانب شهادت بینه به رؤیت و پذیرفتن بی قید و شرط یا مسامحه آمیز آن، موجب گرفتاری ها و نابسامانی هایی شده است، این باب را با سخن بسیاری از فقی هان درباره آن به پایان می برم)
  • آشنایی با پژوهش های در آستانه نشر
    صفحه 5
    با توجه به ضرورت تبیین و بررسی آسیب ها و بایسته های قانون گذاری در نظام جمهوری اسلامی، از اواخر سال 1382 در پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تحقیق گسترده ای با مدیریت جناب آقای ابراهیم شفیعی سروستانی عضو هیئت علمی این پژوهشکده، آغاز شد که شامل بررسی و مطالعات کتابخانه ای و همچنین گفتگو با اساتید و صاحب نظران حوزوی و دانشگاهی بود. این تحقیق چند ماهی است که پایان یافته و امیدواریم تا چند ماه آینده شاهد انتشار آن باشیم. نظر به اهمیت مباحث مطرح شده در این تحقیق، مناسب دیدیم که پیش از انتشار، گزارشی از آن را تقدیم خوانندگان عزیز مجله کنیم.
    بیش از ربع قرن از پیروزی بزرگ ترین انقلاب دوران معاصر می گذرد. انقلابی که در اوج حاکمیت الگوهای برخاسته از اندیشه ها و ایدئولوژی های غربی و شرقی و استیلای بلامنازع مدل حکومتی دموکراسی لیبرال در یک سوی جهان و مدل حکومتی سوسیالیسم در دیگر سوی آن، راه سومی را پیش پای جهانیان نهاد و الگوی دیگری را برای اداره جامعه و حکومت در عصر حاضر مطرح کرد.
    انقلاب اسلامی ایران همه مناسبات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی حاکم بر جهان را به نقد کشید و همه روابطی را که منهای خدا در دنیای مدرن شکل گرفته بود، به جدال طلبید.
  • ماخذ شناسی شبیه سازی در جهان عرب
    صفحه 6
    شبیه سازی از جمله دانش های جوانی است که در سال های اخیر موضوع تحقیق و بررسی دانش پژوهان قرار گرفته است. اگر ادعای برخی متخصصان را بپذیریم که امکان علمی و عملی چنین مسئله ای را قابل تحقق می دانند و از حیث اخلاقی نیز آن را تجویز می نمایند، در آینده ای نه چندان دور شاهد تحولی اساسی در چگونگی تولید مثل انسانی خواهیم بود. اما در این میان آنچه موجب طرح جدی این مسئله در بسیاری محافل علمی و دینی جهان شده است، واکنش تقریبا یکسان موحدان جهان، یعنی مسیحیان، مسلمانان و یهود، در مورد پیامدهای تحقق شبیه سازی انسانی است. به راستی دین و اخلاقی که منشا دینی دارد، در این باره چه نظری دارد؟ عالمان ادیان توحیدی از چه منظری به این موضوع می نگرند؟ دغدغه ها و نگرانی های آنان از کجا سرچشمه می گیرد؟ موارد اتفاق و افتراق نظرگاه آنان چیست؟
    چون پاره عربی جهان اسلام زودتر با این مسئله آشنا و مواجه شده است، دانشوران و از جمله عالمان دینی آن در صدد فهم و چاره جویی و ابراز رای خویش در این مسئله برآمده اند، اما این که تا چه حد و میزانی توفیق یافته اند، بحثی است که مجال دیگری می طلبد. شاهد چنین اهتمامی کثرت منابع مکتوبی است که در سال های اخیر به جامعه علمی عرب زبان عرضه شده است، اما متاسفانه در زبان فارسی به جز چند مقاله در روزنامه ها و نشریات و چند گزارش تصویری و یکی دو کنفرانس علمی محدود، منبع مستقلی در این باب عرضه نشده است و بالطبع جای خالی چنین مباحثی در مطالعات و تحقیقات حوزوی و دانشگاهی بسیار خالی می نماید و از این رو، شایسته اهتمام بس جدی و درخوری است.
    بدین جهت، به نظر می رسد گزارش کوتاهی از اهتمام دانشوران مسلمان عرب به این مسئله و پیامدهای مختلف آن، برای محققان حوزه فقه و اخلاق مفید افتد. در این جا گزیده ای از منابع عربی که شبیه سازی را از منظر دین و اخلاق کاویده اند، به دانش پژوهان معرفی می نماییم.
  • درنگی در مالکیت معنوی
    صفحه 7
    اهتمام به مالکیت فکری، حقوقی و معنوی اصحاب قلم در چند سال اخیر مطمح نظر بسیاری از محققان، حقوقدانان و برخی از فقی هان بوده است و هم اکنون حرکت نسبتا گسترده ای در زمینه های مختلف، مدافع و تلاشگر تثبیت و احقاق حقوق معنوی آثار و دستاوردهایی است که در حیطه (مالکیت معنوی) قرار می گیرد. سابقه ادبیاتی که به ابعاد مختلف این مسئله پرداخته است، به دهه چهل شمسی باز می گردد. برخی نشریات در آن برهه با چاپ مقالات و درج دیدگاه ها و آرای ناشران، نویسندگان و حقوقدانان، به تدریج زمینه را مساعد نمودند تا نهادهای قانون گذار و اجرایی به نهادینه ساختن حقوق پدیدآورندگان بپردازند. ثمره این فعالیت ها تصویب قانون (حمایت از مؤلفان و مصنفان و هنرمندان) در سال 1348 بود. این گونه مباحث به طور جسته گریخته در محافل علمی فرهنگی و مطبوعاتی مطرح بود; تا این که در دوران پس از انقلاب اسلامی، یکی از حکام شرع مدعی صدور فتوایی از سوی مراجع تقلید بر غیر شرعی دانستن چنین حقوقی شد، این مسئله تا مدتی در محاق افتاد; تا این که در اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد به هنگام طرح الحاق ایران به گات (موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت)، بحث مالکیت معنوی بار دیگر مطرح شد و در سال 1372 گزارشی از سوی وزارت ارشاد با عنوان (ارزیابی پیامدهای الحاق ایران به گات در حوزه کپی رایت) منتشر گردید و سرآغاز جدیدی شد برای طرح مجدد این مسئله در محافل علمی، فقهی، حقوقی و همچنین برخی محافل صنفی.
    این بار ابعاد مختلف مسئله، گسترده تر و عمیق تر مورد بررسی و مناقشه قرار گرفت. از آن پس تاکنون که بیش از یک دهه از طرح جدی این مباحث می گذرد، ما اینک شاهد ادبیات گسترده ای هستیم که دهه اخیر درباره مالکیت معنوی پدید آمده و ابعاد مختلف فقهی، حقوقی و علمی آن را کاویده است. حجم کتاب ها، مقالات، گردهمایی ها، گزارش ها و... که به صورت تالیف و ترجمه به زبان فارسی ارائه شده است، شایسته توجه و نشانگر این نکته است که صیانت از حقوق پدید آورندگان به یکی از دغدغه های جدی محافل علمی حقوقی تبدیل شده است.
    ییکی از تلاش های در خور تقدیری که در این زمینه به زبان فارسی ارائه شد، انتشار چهار شماره پی در پی (شماره های هفتم تا دهم) مجله کتابهای اسلامی است که مباحث ارزشمندی را به این موضوع اختصاص داد.
    در این چهار شماره هشت مقاله تالیفی، دو گفتگو با صاحب نظران، هشت مقاله ترجمه شده از عربی و انگلیسی و یک مقاله در خصوص ماخذشناسی مالکیت معنوی و حقوق مؤلف، ارائه و به جامعه علمی تقدیم شده و موجب غنی و تعمیق بخشیدن به مباحث مربوط به این موضوع گردیده است