فصلنامه فقه
پیاپی 45 (پاییز 1384)

اهمیت تعلیم و تعلم: اساس پیشرفت جامعه و دین و پایداری آن بر تعلیم و تعلم استوار است و از راه آن انسان می تواند خود و جامعه را از انحراف و نابودی رهایی بخشد و در مسیر سعادت و رفاه و آسایش قرار دهد. در آموزه های ادیان الهی به علم و دانش اهمیت بسیاری داده شده و پیروان آنها علم را در زندگی امری ضروری به حساب می آورند و بر این باورند که مقام یک جامعه و ملت و پیشرفت آن کاملا به مقام علمی آن بستگی دارد; از این روست که در طول تاریخ پیامبران الهی انسان ها را از راه تعلیم از جهل و نادانی به سوی کمال رهنمون می شوند. خداوند به پیامبر اکرم(ص) فرمود:(اقرا باسم ربک الذی خلق، خلق الانسان من علق، اقرا و ربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم).
در این آیات خداوند پایه های آموزش را بنا نهاد و از خداوند به عنوان معلم اول و از پیامبر اسلام به عنوان معلم دوم یاد شده است. همچنین در آیه129 سوره بقره از پیامبر با عنوان معلم کتاب و حکمت یاد می شود.

عالمان اهل سنت با آن که به کارگیری تکنیک (شبیه سازی) (cloning)2 یا تولید مثل غیر جنسی را در عرصه حیوانی مجاز می دانند، به گونه ای اجماعی هر گونه شبیه سازی در عرصه انسانی را نامشروع و حرام می شمارند. این حکم از سوی افراد و کنفرانس های علمی بارها تاکید شده است. برای مثال عبدالعزیز بن باز3 مفتی بزرگ عربستان، دکتر محمد سید طنطاوی4 شیخ الازهر، دکتر یوسف قرضاوی،5 دکتر فرید نصر واصل6 مفتی مصر، دکتر محمد سلیمان الاشقر7 فقیه اردنی، شیخ مختار السلامی8 مفتی جمهوری تونس، دکتر عبدالمعطی بیومی9 استاد عقاید دانشکده اصول دین دانشگاه الازهر و (مجمع البحوث الاسلامیه)10، (شورای اروپایی افتا و تحقیقات)،11 (رابطه العالم الاسلامی)12 و مجمع الفقه الاسلامی13 وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی طی سخنان و بیانیه هایی به حرمت این کار تصریح کرده اند. این تحریم همه شقوق شبیه سازی انسانی و در هر حالتی را در بر می گیرد.

اعتقادات کلامی دارای مقتضیات و بازتاب هایی در حوزه های دیگر از جمله در حوزه فقه، حوزه اصول فقه و روش استنباط حکم است. تاثیر اعتقاد به عصمت ائمه بر روش استنباط، نمونه بارز و گواه روشنی بر درستی این مدعا است. ضرورت استنباط در چارچوب سنت ائمه که اندیشه ای اصولی است مقتضا و نتیجه منطقی قاعده کلامی مزبور است; تا آن جا که اگر این قاعده کلامی عصمت ائمه اثبات نشود، نمی توان سنت امامان را در دانش اصول به عنوان مصدر استنباط، به رسمیت شناخت. بر این اساس ارتباط بین کلام و اصول، از قبیل ارتباط مبنا و روبنا است و بسیاری از عقاید کلامی، توان تولید اندیشه های اصولی را در خود دارند; یعنی می توان بر پایه آن اعتقادات، اندیشه هایی اصولی ارائه کرد.
حقیقت این است که یکی از راه حل های برون رفت از پاره ای از مشکلات کنونی دانش اصول که در جای خود باید به اثبات برسد بررسی، شناسایی و تقویت رابطه مبانی کلامی و اصول است.
پیشینه استخراج اندیشه های اصولی از مبانی کلامی به قرن دوم می رسد. در این قرن، بسیاری از متکلمان از گذر برخی عقاید کلامی به اندیشه های اصولی راه یافتند. از باب نمونه، می توان به توجه یکی از شاگردان امام صادق (علیه السلام) به مبنای کلامی (جامعیت دین و قرآن) اشاره کرد که در مناظره با ابن ابی لیلا با هدف اثبات عدم حجیت رای و قیاس به آن تمسک جست.

تردیدی نیست که انسان ها در زندگی اجتماعی وابستگی هایی به یکدیگر دارند و هر فرد در مقابل همنوع خویش مسئولیت هایی را به عهده دارد. برخی از این مسئولیت ها از نظر عقل، عرف، شرع و یا قوانین موضوعه الزامی است، اما بسیاری از آنها جنبه اخلاقی و یا بهتر بگوییم استحبابی دارد. در مقوله مورد بحث، یکی از موضوعاتی که به ویژه پس از وضع قانون مجازات اسلامی کشورمان در محافل فقها و علما و حقوق دانان مورد توجه قرار گرفته و درباره آن آرا و نظریات متفاوتی اظهار شده است، موضوع (عاقله) و مسئولیت آن در پرداخت دیه است. بیشتر فقهای اسلام اعم از شیعه و سنی به مسئول بودن عاقله جهت پرداخت دیه در قتل خطای محض فتوا داده اند، و نوعا همه فقها اصل مسئول دانستن عاقله را در صدر اسلام در مورد پرداخت دیه پذیرفته اند; اما همه بحث در این است که چرا باید عاقله مسئول پرداخت دیه جنایتی باشد که دیگری انجام داده است؟ آیا شرایط حاکم بر زندگی اجتماعی صدر اسلام، موجب نشده که شارع موضوعی را امضا کند که در بین اعراب قبل از اسلام متداول بوده است؟
مسئولیت عاقله چه نوع مسئولیتی است؟ آیا بر اساس دیدگاه کسانی که دیه را مجازات می دانند، دیه ای که عاقله مسئول پرداخت آن است، می تواند مجازات باشد؟ اگر مجازات است، اصل حقوقی (شخصی بودن مجازات ها) چه می شود؟ آیا نمی توان گفت با پایان یافتن زندگی قبیله ای مرسوم بین اعراب پیش از اسلام و بسیاری از ملل دیگر، حکم عاقله منسوخ شده است؟ آیا محکوم کردن خویشاوندان جانی که هیچ گونه دخالتی و یا حتی اطلاعی از وقوع جنایت نداشته اند، با عدالت و حکم عقل سازگار است؟ البته از نظر اخلاقی نوعا وقتی از هر انسانی سؤال شود که در مقابل خویشاوندان و حتی همسایگان و یا هم نوعان چه مسئولیتی دارند، بی تردید پاسخ خواهند داد که باید مددکار یکدیگر باشند; اما آیا این مددکاری الزام شرعی و قانونی هم دارد؟ مسئله اینجا است که اولا، جنایتی واقع شده است. ثانیا، جانی هیچ گونه قصد و عمدی در جنایت خود نداشته است. ثالثا، بر اساس اصل کلی (لا یبطل دم امرء مسلم فی الاسلام) (خون هیچ مسلمانی در اسلام ضایع نمی شود)، باید خسارات وارده بر مجنی علیه را تدارک دید; اما چگونه؟ اهمیت و ضرورت پرداختن به این موضوع از آن روست که موضوع دیه و مسئولیت عاقله در قانون مجازات اسلامی آمده است و این قانون مراحل اجرای آزمایشی خود را سپری می کند و قوه مقننه باید تا پیش از پایان مهلت آن، که سال1385 خواهد بود، وضعیت اجرایی آن را روشن نماید. بنابراین بررسی، تجزیه و تحلیل کارشناسانه موضوع می تواند برای قانون گذاران کشور مفید باشد

گسترده ترین احکام کیفری اسلام را تعزیرات تشکیل می دهد; زیرا جرایم دارای حد و نیز جنایات بر نفس و اعضا که مشمول مجازات قصاص می گردد، محدود و اندک است. در مقابل، انواع بزهکاری ها که تحت عناوین جرایم فردی و اجتماعی به وقوع می پیوندد، در محدوده تعزیرات قرار می گیرد.
ضرورت پژوهش در تعزیر، از آن جا آشکار می شود که از طرفی، در دنیای امروز در کنار پیشرفت علمی که در سطوح اجتماعی حاصل شده، پیدایش جرایم جدید انکارناپذیر و هر روز رو به افزایش بوده است که بیشتر جرایم نوظهور نیز جزء جرایم تعزیری است. از سویی دیگر، با این که فقها از دوران های گذشته تا به امروز در مباحث مختلف فقهی، تحقیق و کاوش نموده و با نظریات دقیق خود درخت فقه و اجتهاد را تنومند و پر ثمر ساخته اند، اما متاسفانه در مورد تعزیرات با همه اهمیتش کمتر تحقیق شده است.
به نظر می رسد دلیل این خط مشی آن است که در دوران های گذشته، چون حکومت در اختیار حکام ستمگر بود، فقهای شیعه در امور حکومتی دخالت نداشتند و وارد شدن در صحنه سیاسی و قضاوت را کمک به ظالم می دانستند، و نیز دستگاه قضایی منسوب به حکام جور را، فاقد شرایط لازم برای قضاوت می دیدند. از این رو، طرح مسائل تعزیرات و تحقیق و بیان جزئیات آن را بی فایده می پنداشتند و فقط به ذکر کلیات آن در ضمن کتاب حدود بسنده می شد; چرا که تحقق عینی مسائل تعزیرات در قلمرو اختیارات حاکم است و عملا به بسط ید امام و تشکیل نظام سیاسی براساس امامت بستگی دارد.

گسترده ترین احکام کیفری اسلام را تعزیرات تشکیل می دهد; زیرا جرایم دارای حد و نیز جنایات بر نفس و اعضا که مشمول مجازات قصاص می گردد، محدود و اندک است. در مقابل، انواع بزهکاری ها که تحت عناوین جرایم فردی و اجتماعی به وقوع می پیوندد، در محدوده تعزیرات قرار می گیرد.
ضرورت پژوهش در تعزیر، از آن جا آشکار می شود که از طرفی، در دنیای امروز در کنار پیشرفت علمی که در سطوح اجتماعی حاصل شده، پیدایش جرایم جدید انکارناپذیر و هر روز رو به افزایش بوده است که بیشتر جرایم نوظهور نیز جزء جرایم تعزیری است. از سویی دیگر، با این که فقها از دوران های گذشته تا به امروز در مباحث مختلف فقهی، تحقیق و کاوش نموده و با نظریات دقیق خود درخت فقه و اجتهاد را تنومند و پر ثمر ساخته اند، اما متاسفانه در مورد تعزیرات با همه اهمیتش کمتر تحقیق شده است.
به نظر می رسد دلیل این خط مشی آن است که در دوران های گذشته، چون حکومت در اختیار حکام ستمگر بود، فقهای شیعه در امور حکومتی دخالت نداشتند و وارد شدن در صحنه سیاسی و قضاوت را کمک به ظالم می دانستند، و نیز دستگاه قضایی منسوب به حکام جور را، فاقد شرایط لازم برای قضاوت می دیدند. از این رو، طرح مسائل تعزیرات و تحقیق و بیان جزئیات آن را بی فایده می پنداشتند و فقط به ذکر کلیات آن در ضمن کتاب حدود بسنده می شد; چرا که تحقق عینی مسائل تعزیرات در قلمرو اختیارات حاکم است و عملا به بسط ید امام و تشکیل نظام سیاسی براساس امامت بستگی دارد.

از جمله ویژگی های برجسته و شایان توجهی که در کارنامه جنبش علمی جهان اسلام در چند دهه اخیر به چشم می خورد، اهتمام مبارک به عرضه و ارائه کتاب شناسی ها، ماخذشناسی ها، مقاله نامه ها و در یک کلام (مرجع نگاری) علمی است که متناسب با ضوابط علمی پذیرفته شده در مراکز تحقیقاتی، به جامعه علمی تقدیم شده است.
سهم عمده این کوشش ها به بخش عربی جهان اسلام متعلق است و سابقه چنین اهتمامی از آن جا ناشی می شود که پاره ای از فرهیختگان و نویسندگان جنبش سیاسی اسلامی که در حوزه فکری و فرهنگی جنبش (بیداری اسلامی) پس از جنگ دوم جهانی، به آگاهی بخشی و غنا بخشیدن به ادبیات اسلام سیاسی مشغول بودند، پس از برخورد و چالش با رقیب قدرتمند و تازه نفس یعنی جریان فکری چپ که مجهز به نظریه های علمی نیز بود، به نیکی دریافتند که از این پس نمی توان به طرح و توضیح و تشریح کلیات بسنده نمود; چرا که در مقابل آنان رقیبی قرار داشت که با استفاده از آخرین دستاوردها و روش های علمی، تبلیغی و مخاطب شناسی، به سرعت سنگرهای دانشگاهی، آموزشی، عموم باسوادان و دیگر قشرهای اجتماعی را تسخیر می نمود. از این رو، اسلامگرایان بر آن شدند تا با آشنایی با روش ها و موضوعات جدید و عمق بخشیدن به مباحث و مسائلی که عرضه می نمودند، ادبیات جدیدی را که متناسب با مقتضیات زمان بود، پدید آورند. از جمله موضوعاتی که لازم بود به آن توجه کنند، اهتمام به روش شناسی و کارهای مرجع نگاری بود

سعد الدین سعد هلالی، الکویت، مجلس النشر العلمی، 1423/2002، 951ص وزیری.
شاید بتوان گفت که تا حدود سه دهه قبل، موضوعی به عنوان (مسائل و مشکلات سالمندان) در پهنه گسترده جهان اسلامی وجود نداشت; ولی به تدریج عواملی دست به دست هم داد و این موضوع پدید آمد و سازوکارها، مناسبات، مقررات و ضوابط مربوط را به همراه آورد. اکنون (خانه سالمندان)، همانند مهدکودک ها در گوشه و کنار شهرهای بزرگ به ارائه خدمات مشغولند. نظر به روابط عاطفی موجود در شرق و به ویژه کشورهای اسلامی، موضوع سالمندان هنوز به مشکل و یا معضل اجتماعی تبدیل نشده; اما بنا به علل مختلف در غرب به یک معضل اجتماعی تبدیل شده که مراکز و مؤسسات و سرمایه های هنگفتی در این راه مشغول خدمات، برنامه ریزی و پژوهش و مطالعه اند.
نظر به تازگی این موضوع در کشورهای اسلامی، مطالعه و تحقیق جدی و درخور توجهی در این باب انجام نشده است. اولین گردهمایی در این خصوص از سوی (سازمان اسلامی علوم پزشکی) در سال 1999 در کویت برگزار گردید.