فهرست مطالب

فصلنامه فقه
پیاپی 47 (بهار 1385)

  • تاریخ انتشار: 1385/04/20
  • تعداد عناوین: 6
|
  • کاوشی نو در فقه اسلامی
    صفحه 1
  • زوایای پیدا و پنهان شبیه سازی در گفت وگو با اندیشوران حوزه
    صفحه 2
    در عصری زیست می کنیم که انسان، به مدد دانش روزافزون خود، هر روز افق های تازه ای را به روی خود می گشاید و به برکت نیروی ابداع گرانه ای که خداوند در نهاد او به ودیعت نهاده است، به قله ها و عرصه های جدید و شگفت دست می یازد و پای می نهد. گاه دستاوردهای او چنان تحول ساز است و دیگر عرصه ها و دستاوردهای مادی و معنوی اش را دگرگون می سازد که خود انسان از خیر و شر، و فساد و صلاح کارش در حیرت و تردید فرو می رود.
    شبیه سازی یکی از این گونه دستاوردهاست که می تواند در آینده ای نه چندان دور، بر همه ابعاد زندگی او و دیگر جانداران تاثیر گذارد. این دانش نوپدید و خیره کننده، پرسش های فراوانی را فرا روی اندیشمندان حوزه های گوناگون پدید آورده که باید بدان ها پاسخی درخور دهند و اندیشه وران حوزه فقاهت از این امر مستثنا نیستند. شبیه سازی موضوعی دامن گستر است و از این رو، بایسته و شایسته است که فقی هان، پژوهشگران و اندیشه ورزان حوزه های دینی نیز از زوایای مختلف به تحلیل و بررسی آن بپردازند. آنچه در پی می آید، حاصل میزگردی است با حضور حجج اسلام آقایان شیخ محمد سند، محمدجواد فاضل لنکرانی، احمد مبلغی، محمدحسن نجفی و سید حسن اسلامی که درباره ابعاد و زوایای پیدا و پنهان شبیه سازی به بحث و گفت وگو پرداخته اند. امید آن که این گام نخست، زمینه گام های بلندتری را در این عرصه فراخ فراهم آورد.
    آقای اسلامی: طی چند سال اخیر، با رشد مهندسی ژنتیک، امکاناتی در اختیار بشر قرار گرفته که پشینیان حتی قادر به تصور آن نبودند. اکنون به کمک مهندسی ژنتیک، امکان دستکاری ژنتیکی در گیاهان، حیوانات و حتی در انسان ها فراهم آمده است و باعث رشد دانش پزشکی و پیدایش شاخه های جدیدی شده و در برخی موارد به بهبود وضع بشر انجامیده است. از همان آغاز بعضی ها با این تکنولوژی مخالفت کردند و چشم اندازهای خطرناکی را در آینده برای آن پیش بینی نمودند. در سال 1997 یان ویلموت، جنین شناس اسکاتلندی، از تولد گوسفندی از طریق غیرجنسی خبر داد. این خبر بازتاب بسیار وسیعی در سطح جهان در پی داشت. یک روز پس از انتشار این خبر بیل کلینتون، رئیس جمهور وقت امریکا، در نامه ای به اعضای کمیته اخلاق زیستی از آنها خواست تا دستاوردها و پیامدهای اخلاقی، سیاسی و اجتماعی این موضوع را به او گزارش دهند. از این رو، آنها گزارشی را تهیه کردند که در آن تمام ابعاد موضوع بررسی شده بود;حتی بخشی از آن به ابعاد دینی این مسئله اختصاص یافت، و چهار تن از نمایندگان ادیان مختلف از جمله دین اسلام را دعوت کردند تا دیدگاه خود را در این زمینه ارائه دهند.
    در آن زمان سازمان بهداشت جهانی (WHO) یونسکو، اتحادیه اروپا و بسیاری از کشورها و سازمان های مهم، قاطعانه و به شدت، با هر نوع اقدام در عرصه شبیه سازی انسانی به مخالفت پرداختند. اولین سؤال این است که آیا این مسئله استحقاق این همه جنجال و غوغا را داشت؟ یا این که چندان جنجالی نبوده، ولی در بستر خاصی قرار گرفته است؟
  • تقسیم جنینی و شبیه سازی
    صفحه 3
    وقوع پدیده شبیه سازی در سال 1997م چالشی جدید فراروی علمای همه ادیان نهاد تا حکم دین درباره اقدام به این عمل و آثار مترتب بر آن را بیان نمایند.
    مقاله حاضر ابتدا به بررسی حکم تکلیفی شبیه سازی یا مشروعیت و عدم مشروعیت آن و پس از آن به حکم وضعی آن پرداخته که متکفل بیان حکم آثار مترتب بر شبیه سازی در صورت وقوع است. نویسنده مقاله به لحاظ اصولی، شبیه سازی انسانی را بی اشکال می داند و ادله مخالفان را رد می کند. وی شبیه سازی تک نسخه ای را برای انسان با فاصله سنی فاقد آثار منفی اجتماعی می داند، ولی معتقد است شبیه سازی گسترده قطعا به اختلال در نظام و نظم اجتماعی می انجامد و موجب تضییع حقوق فرد، تباهی عدالت و خروج جامعه انسانی از حالت طبیعی اش می گردد و از این باب حرام خواهد بود و خلاصه این که شبیه سازی حرمت اولیه ندارد و حرمت آن مقید به اختلال در نظام اجتماعی است.
    نیاز به همگامی با تحولات در زمینه شبیه سازی و تقسیم جنینی و ابراز حکم شرعی اهمیتی ویژه دارد. این دو مسئله از این بعد اهمیت دارند که آیا موجب تعدی به انسان که خداوندش گرامی داشته و قوانین و شریعتی برای او قرار داده که او را به عدالت و کرامت می رساند می شود یا نه؟ از این رو، در این دو موضوع از دو مدخل می توان وارد بحث شد:اول. نگریستن در حکم تکلیفی این دو; یعنی مشروعیت و عدم مشروعیت;دوم. بررسی حکم وضعی که متکفل بحث از آثار مترتب بر این گونه تصرفات در صورت وقوع است; مانند احکام نسب و نفقه و ارث و ازدواج; زیرا شرع، آثار تصرفات را حتی اگر ممنوع باشد، سازمان دهی می کند.
    در سال 1993م دانشمندان به کاری دست زدند که تقسیم جنینی نامیده شد و آن عبارت است از: تقسیم یک تخمک بارور شده به دو قسمت و سپس ترمیم جدار پوسته و تبدیل آن تخمک به دو تخمک بارور شده مستقل که از هرکدام از آن دو، یک جنین پدید می آید.
    در سال 1997م دانشمندان دستاوردی داشتند که شبیه سازی نام گرفت و آن عبارت است از تولید جنینی بدون کمک گرفتن از سلول جنسی مذکر و از راهی غیر جنسی، که کاملا مشابه صاحب آن هسته است. [در تولیدمثل به شیوه شبیه سازی، از همان ابتدا به جای سلول تخم ترکیب شده، هسته یک سلول 46 کروموزمی جایگزین هسته تخمک می شود و در رحم زن قرار می گیرد].
    در این جا ابتدا به بررسی حکم شرعی این دو حالت و سپس حکم تقسیم جنینی از شبیه سازی می پردازیم:
  • شبیه سازی انسانی و چالش های دینی فقهی
    صفحه 4
    قرن21 را قرن زیست شناسی نامیده اند; چون تکامل علم و تکنیک محصول مشترکی را به نام مهندسی ژنتیک به وجود آورده است که مبنای بسیاری از تغییرات در حیات فکری و عملی بشر خواهد بود. شبیه سازی انسان که چهره ویژه ای از همان مهندسی ژنتیک می باشد، هرچند علم نوپا و نوبنیادی است، شعاع درایش آن بس گسترده و عمیق است. در این نوشتار سعی شده است چالش ها و پرسش های احتمالی ای که در این زمینه فراروی دین و فقه قرار می گیرد، بازگو و پاسخ داده شوند. از این روی، نخست درباره شبیه سازی انسان از نظر علمی به اجمال سخن به میان آمده است و سپس دو نگره در مورد شکل گیری رفتار و خصوصیات انسان بیان شده است: نظریه ای تنها عامل ژن ها را تعیین کننده می داند و نظریه دیگر به عوامل اجتماعی محیطی و سپس ژنی معطوف است و آن را تعیین کننده می داند. آن گاه چالش ها و پاسخ های آن که کلیدی ترین بخش این جستار است، تبیین تفصیلی می شوند.
    در این باب چالش ها عمدتا به دو گونه نمود پیدا می کنند: 1. چالش هایی که فراروی دین به معنای عام قرار دارند و به سیرت فلسفی و عقلی درمی آیند; مانند مسئله آفرینش، فطرت، تغییر نوع; 2. چالش هایی که ویژه فقه اند. این گونه چالش ها نیز به دو صورت نمود دارند: الف) چالش هایی که متوجه مبانی فقهی است; مثل اصل تکلیف، عبودیت و فطرت; ب) چالش هایی که به مسائل و اعمال و احکام فقهی ارتباط پیدا می کنند. چالش ها هرکدام به تفصیل بیان گردیده و پاسخ های آنها به صورت تحلیلی ارائه شده است.
    کلید واژه ها: مهندسی ژنتیک، شبیه سازی انسان، دین، فقه، ژن ها، D.N.A.، آفرینش، فطرت، تغییر خلقت و نوع، انسان طبیعی، سلول، تخمک، تخلیه، هسته، تکلیف، جنسیت، ارتداد.
  • چالش های اجتماعی و علمی شبیه سازی انسانی
    صفحه 5
    شبیه سازی انسانی (human cloning) یا تولیدمثل انسانی جدید از طریقی غیرجنسی که به وسیله تکنیک انتقال هسته سلول پیکری (Somatic Nuclear Transfer Technique) انجام می شود، به مثابه جدی ترین چالش قرن، از جنبه های گوناگونی مورد نقض و ابرام قرار گرفته و هر اندیشمندی از زاویه ای به آن پرداخته است. برخی از دینداران، اعم از مسلمان و مسیحی، صرفا به دلایل کلامی و الهیاتی به مخالفت با آن برخاسته اند.2 گروهی نیز دلایل کلامی را موجه ندانسته و تنها به دلایل فقهی شبیه سازی انسانی را نادرست دانسته و حکم به حرمت آن داده اند.3 از این میان پاره ای از مخالفان شبیه سازی جدای از دلایل کلامی و یا فقهی، یا در کنار آنها، پای دلایل اجتماعی و علمی را به میان کشیده و به استناد آنها انجام تکنیک شبیه سازی را در مورد انسان نادرست و غیر اخلاقی قلمداد کرده اند. از این منظر نقطه ثقل دلایل، نه مستندات فقهی یا کلامی، بلکه پیامدهای اجتماعی و علمی ناشی از اعمال این تکنیک است که بستر محکومیت آن را فراهم می سازد. توجه به این دلایل و کارآیی آن برای فقیهی که در صدد افتا در این باره است، کمک می کند تا تصویر روشن تر و نگرشی جامع تر به آن داشته باشد و نتایج مستقیم یک عمل را از پیامدهای غیر مستقیم و احتمالی آن جدا سازد. در این نوشته کوشش می شود تا این سنخ دلایل در دو بخش گزارش و بررسی شود:الف) دلائل اجتماعی; ب) دلائل علمی.
  • گزارشی از نشست شبیه سازی با حضور مرحوم دکتر کاظمی
    صفحه 6
    پژوهشکده فقه و حقوق در راستای اهداف و وظایف سازمانی خود پاره ای از پروژه های سالیانه و مصوب خویش را در قالب نشست و با دعوت از اساتید و صاحب نظران حوزه و دانشگاه به سامان می رساند. برگزاری نشست ها از این جهت مورد اهتمام پژوهشکده است که ضمن روشن کردن ماهیت موضوعات نوپیدا، به ترسیم و تبیین چالش های فراروی فقه می انجامد. این پژوهشکده در یک سال اخیر نشست هایی از جمله: (موضوع شناسی تجارت الکترونیک) و (جرایم اینترنتی: موضوع شناسی و چالش های فقهی حقوقی آن) را برگزار نمود که مورد استقبال فضلا و اندیشمندان قرار گرفت. در تداوم این نشست ها در هشتم دی ماه سال 1384 با توجه به اهمیت یافتن بحث شبیه سازی انسانی، پژوهشکده با دعوت از رئیس محترم پژوهشکده رویان مرحوم دکتر کاظمی و همکارانشان اقدام به برگزاری نشستی با عنوان (شبیه سازی انسانی: موضوع شناسی، چالش های فقهی حقوقی) در سالن همایش های پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نمود که بازتاب خبری درخورتوجهی در رسانه های جمعی، مطبوعات و سایت های متعدد اینترنتی داشت. از آن جا که انعکاس کامل نشست حجم زیادی را به خود اختصاص می دهد و با محدودیت فضای نشریه سازگاری ندارد، و از طرفی دیگر سخنان دبیر محترم همایش جناب آقای دکتر اسلامی و نیز مباحث مسئول محترم پژوهشکده حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای مبلغی در بخش های دیگر نشریه آمده است، ضمن پوزش از این دو بزرگوار گزارش نشست را به توضیحات و پاسخ های مرحوم دکتر کاظمی1 به برخی پرسش ها اختصاص می دهیم. نشریه فقه لازم می داند از مدیر محترم (دفتر پژوهش پژوهشکده حجت الاسلام جناب آقای علی شفیعی که در آماده سازی و پیگیری انتشار این نشست مساعدت لازم را داشته، سپاسگزاری نماید.
    در این نشست ابتدا دبیر علمی، حجت الاسلام دکتر سید حسن اسلامی، به ارائه گزارشی از فرآیند شبیه سازی پرداخت و آن را یکی از جدی ترین و جدیدترین مباحث حوزه مهندسی ژنتیک دانست.
    در ادامه، مرحوم دکتر کاظمی آشتیانی، رئیس فقید پژوهشکده رویان، با تشکر از دست اندرکاران نشست، به تبیین موضوع شناسی شبیه سازی پرداخت. وی آشنایی با چگونگی و کیفیت لقاح طبیعی و نیز شبیه سازی را برای پژوهشگران ضروری دانست; زیرا بدون اشراف به بحث سلول های بنیادی به خصوص جنینی،نه می توان به تبیین مسائل اخلاقی و فقهی همانندسازی پرداخت و نه می توان درباره مضرات و منافع آن قضاوت درستی داشت. آنچه در پی می آید، مشروح سخنان ایشان در این زمینه است.