فصلنامه فقه
پیاپی 46 (زمستان 1384)

پیشرفت شتابناک علم و تکنولوژی و ورود آن به عرصه های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی انسان، هر روز انبوهی از مسائل نوپیدا در موضوعات مختلف اندیشه ای و دینی را فراروی مجامع علمی و دینی قرار می دهد، باورهایی را به چالش می کشد و افق های نویی را می گشاید و این روند در حوزه فقه و حقوق، عینی تر و ملموس تر از دیگر عرصه هاست.
از سوی دیگر، رسالت اصلی فقی هان هر عصر، و فلسفه وجودی اجتهاد، پاسخ گویی به نیازهای نوپیداست که این مهم، از طریق انطباق اصول شریعت بر این فروع برخاسته از نیازهای فرد و جامعه میسر است; چه این که حقیقت اجتهاد چیزی جز این نیست: (علینا إلقاء الاصول وعلیکم التفریع). موظف شدن مردم به رجوع به فقی هان در (حوادث واقعه)، تاکید بر شرط حیات برای تقلید از مرجع، فلسفه انفتاح باب اجتهاد، برحذر داشتن مردم از رجوع به حاکمان جور در امور اجتماعی و آموزه های فراوان دیگری از این دست، همه گواه بر اصالت پدیده محوری در اجتهاد است.
با این نگرش، پویایی، ذاتی اجتهاد است و نوآوری، جوهره اصلی آن; چنان که سنجه اعلمیت، توانمندی مجتهد در شناخت صحیح نیازهای عصر خویش و تبدیل آنها به فروع، و ارجاع درست آنها به اصول خواهد بود، نه توانایی در ارجاع فروع مفروض و ذهنی یا منسوخ و از بین رفته در گذر زمان. البته ممکن است در مقام تدریس و ممارست بر اجتهاد و پروراندن ملکه اجتهاد، توجه به این گونه مفروضات ذهنی توجیه پذیر باشد، ولی رسالت عصری و اصلی مجتهد فراتر از اینهاست; هرچند در مقام تدریس و تمرین نیز توجه به فروع جدید، رهپویان طریق اجتهاد را تواناتر و آنان را از آفت ذهن گرایی دور خواهد ساخت.

فقه: با تشکر از حضرت عالی و بزرگواری تان برای پذیرش این گفت وگو. جناب عالی که از ارکان فقهی به شمار می آیید، در ارائه مباحث مستحدثه سابقه دارید. چنان که مستحضر هستید، یکی از مسائل نوپدید، شبیه سازی است که در جهان امروز بازتاب های گسترده ای داشته و بیشتر اظهار نظرها در جهت تحریم و یا عدم پذیرش آن بوده است. اما علمای شیعه بر خلاف علمای اهل سنت و علما و صاحب نظران مسیحیت، دیدگاه متفاوت و متمایزی داشته اند. البته هنوز همه علمای شیعه به این موضوع نپرداخته اند، ولی آنها که بدان پرداخته اند، نوعا سمت وسوی واحدی داشته اند. جناب عالی نیز تقریبا همان راهی را که سایر علمای شیعه داشتند، پیمودید و استدلال های مشخص تر و گاهی دقیق تری را ارائه کردید. اولین سؤالی که مطرح می شود، این است که آیا دلیلی بر حرمت شبیه سازی وجود دارد یا نه؟

فقه: از این که قبول زحمت نمودید وقتی را به مصاحبه با ما اختصاص دادید سپاسگزاریم چنانکه مستحضرید طی یکی دو دهه اخیر تحولات فراوانی در حوزه تکنولوژی حیاتی رخ داده است. شاید یکی از نقاط عطف در این گونه تحولات، بحث انتقالات برون رحمی است که در آغاز با انکار شدید جوامع غربی مواجه شد. این بحث در میان اهل سنت هم مسائل فراوانی را برانگیخت و به تدریج مسائل فقهی آن حل و عملا امروزه به عنوان یک تکنولوژی برای درمان ناباروری بین زوجین پذیرفته شده است. حدود سال 97 میلادی که هنوز سر و صدای این چالش فرو ننشسته بود، ناگاه اعلام شد که گوسفندی را از طریق غیر جنسی شبیه سازی کرده اند.
بلافاصله این سؤال مطرح شد که آیا همین کار در مورد انسان هم قابل اجراست؟ اگر امکان پذیر است، چه تبعات و لوازمی دارد؟ آیا این کار مشروع است؟ اخلاقی است یا غیر اخلاقی؟ مسیحیان، چه پروتستان ها و چه کاتولیک ها، و همچنین بخشی از یهودیان به شدت با آن مخالفت کردند.
در میان مسلمانان به ویژه در میان اهل سنت هم این بحث به طور جدی مطرح شد. اهل سنت در سال 97 بیانیه ای منتشر و این کار را در عرصه انسانی تحریم کردند، ولی در عرصه حیوانی آن را مجاز شمردند. بعد در شبیه سازی انسانی تقسیم بندی دیگری را انجام دادند و شبیه سازی درمانی را هم مجاز دانستند، اما غیر درمانی را مجاز ندانستند; به نظر می رسد این بحث در میان شیعه آن چنان که لازم بوده، هنوز منقح نشده است. بعضی آن را حلال دانسته اند و برخی به طور مشروط پذیرفته اند، بعضی دیگر می گویند که فی نفسه مباح است، اما طبق حکم ثانوی حرام است و مسائلی از این دست. خوشحال می شویم که شما هم دیدگاهتان را در این زمینه مطرح کنید.

1. آیا مطالعات ژنتیکی شبیه سازی انسان، از نظر شرعی جایز است یا نه؟ آیا جامعه پزشکی مسلمان، مجاز هستند وارد مطالعه این شیوه علمی شوند یا صبر کنند تا دیگران تجربه نموده و از نتایج آن بهره مند شوند؟
ج1: بنابر اصل اباحه، مطالعه کردن در شبیه سازی انسان اشکالی ندارد. و این که بعضا به آیه 119 سوره نساء (ولآمرنهم فلیغیرن خلق الله ) تمسک می شود که این کار تغییر در خلقت و جایز نیست، درست به نظر نمی رسد; چه این که اولا، مراد از تغییر خلق الله در روایات وارده، به امر خدا یا دین خدا تفسیر شده، یعنی امر خدا به خداپرستی که از فطرت پاک توحیدی انسان نشئت می گیرد، نهاده شده و ربطی به موضوع فوق ندارد. و ثانیا، خود شبیه سازی تغییر در خلقت نیست; بلکه استفاده از خلقت و بهره گیری از امکانات موجود در خود انسان است و این دلیل بر عظمت خداست که بشر با پیشرفت علوم به رمز و رازهای نهفته در انسان پی می برد; مثل کشف اتم که یک کشف بسیار بزرگی است. گرچه بعضی آن را مورد سوءاستفاده قرار داده اند، ولی باید جلوی سوءاستفاده را گرفت، نه اصل قضیه را. پس هیچ دلیل قرآنی و غیر قرآنی بر منع چنین کاری نداریم و مجازاتی هم ندارد.
2. بر فرض جواز تحقیقات شبیه سازی، آیا همانندسازی فی نفسه، جایز است؟
ج2: شبیه سازی انسان فی حد نفسه اشکالی ندارد، مگر این که یکی از عناوین محرمه بر او منطبق شود مثل مفسد فی الارض یا جانی بالفطره که در طول تاریخ به وجود آمده اند.

پس از طرح اخبار شبیه سازی و پرسش از حکم شرعی آن، آیت الله سید محمدحسین فضل الله مرجع شیعی لبنانی در اقدامی که تا آن زمان میان علمای همه ادیان و مذاهب بی سابقه بود، آن را به لحاظ شرعی، جایز شمرد; هرچند پاره ای از لوازم و پیامدهای اخلاقی، حقوقی و فقهی آن را شایسته مطالعه و بررسی دانست. بلافاصله مرحوم شیخ محمد مهدی شمس الدین با توجه به نظر ایشان، و در مخالفت با آن سه دلیل برای حرمت شبیه سازی ارائه کرد. پس از آن آقای فضل الله در گفت وگویی که در ادامه از نظر خوانندگان محترم می گذرد، به تکرار نظر خود و ذکر ادله مرحوم شمس الدین و رد آنها پرداخت.

شبیه سازی درمانی فرایندی است که در چند مرحله به وقوع می پیوندد: اول، انتقال هسته سلولی; دوم، تحریک تخمک حاوی هسته سلول جسمی; سوم، بیرون آوردن توده سلولی درون رویان.
مرحله اول: انتقال هسته سلولی: در این مرحله سلول جسمی (somatic) و نه جنسی از یک فرد گرفته می شود، سپس هسته حاوی کروموزوم های این سلول، از آن جدا و درون تخمکی که هسته آن قبلا جدا شده، قرار داده می شود. مجموع هسته سلول و غشای تخمک یک زیگوت را تشکیل می دهد.
مرحله دوم: تحریک تخمک حاوی هسته سلول جسمی: پس از انتقال هسته سلولی، کار تحریک تخمک حاوی این هسته صورت می گیرد. این تحریک گاه مؤثر می افتد و سلول شروع به تقسیم شدن می کند. این انقسام سلولی در صورت وقوع منتهی به پیدایش رویان (بلاستوسیست) می شود. رویان جنینی در مرحله قبل از لانه گزینی قرار می گیرد. بلاستوسیست، شکل یک کره توخالی را دارد که گاه از آن به یک توپ پر از سلول تعبیر می شود. این جنین دربردارنده 200تا250 سلول است.

در شماره چهل و چهارم مجله (کاوشی نو در فقه اسلامی) که در تابستان 1384 انتشار یافت، در مقاله ای با عنوان (ماخذشناسی شبیه سازی در جهان عرب)، 51 منبع به زبان عربی شامل نوزده کتاب، نوزده مقاله و سیزده نشست و همایش علمی به اختصار معرفی شد. نظر به این که این شماره مجله به موضوع شبیه سازی اختصاص یافته است، مقاله حاضر که در تکمیل مقاله پیشین به پیشگاه دانش دوستان تقدیم می شود، هم شامل مآخذ عربی تازه یابی است که ذکری از آن نرفته بود و هم مشتمل است بر منابع فارسی که در آن مقال مجالی برای عرضه نیافته بود.
این نوشتار مشتمل بر دو پاره و یک (تمهید) است. پاره نخست به معرفی منابع و مآخذ فارسی اختصاص یافته و دومین پاره شامل منابع و مآخذ عربی است.

در خصوص موضوع (شبیه سازی) در سایت های عرب زبان، بررسی مفصلی انجام شد و جست وجو بر واژه (استنساخ) تمرکز یافت. در گزارش زیر مقالات الکترونیکی ای که از نظرگاه فقهی (شبیه سازی) را بررسی کرده اند، معرفی و چکیده آنها بیان شده است. شایان ذکر است که گزارش حاضر، نتیجه بررسی بیش از 700سایت است. برای دسترسی آسان پژوهشگران و علاقه مندان، نشانی سایت ها نیز در پایان هر قسمت یاد شده است.
1. الاستنساخ البشری هل هو قادم؟، دکتر حسان شمسی پاشا.
نویسنده با بیان چگونگی شبیه سازی اولین گوساله، مراحل شبیه سازی و سپس چهار مورد از فواید و در ادامه خطرات شبیه سازی را ذکر کرده است. در خاتمه، دیدگاه های شرعی در این خصوص را به نقل از همایش برگزار شده در دار البیضاء مغرب بیان داشته است. این همایش از 8 تا11 صفر 1418ق. به دعوت (المنظمه الإسلامیه للعلوم الطبیه)1 کویت و با همکاری (مؤسسه الحسن الثانی للابحاث العلمیه و الطبیه عن رمضان)، (إیسیسکو)، (مجمع الفقه الإسلامی) و (المکتب الإقلیمی لمنظمه الصحه العالمیه)2 برگزار شده بود.