ماهنامه معرفت
سال شانزدهم شماره 6 (پیاپی 117، شهریور 1386)

از جمله ویژگی های عبادالرحمان این است که از عذاب آخرت بیمناکند. بدین روی، از پروردگارشان درخواست می کنند که آن را از ایشان دور گرداند; چراکه دوزخ بد اقامتگاهی است.
آنان اهل تعقل و تفکرند و در نتیجه، اذعان می کنند که جهان آفرینش بی هدف و بیهوده آفریده نشده است. به همین دلیل، معاد در نظر آنان ضرورت وجودی عالم خلقت است.
آنان ایمان دارند که در جهان آخرت و معاد، خداوند پاداش همه اعمال نیک و بد را می دهد، اگرچه به اندازه ذره ای باشد. از این رو، در این اندیشه اند که از عذاب آخرت ایمن باشند.
ترس از جمله مهم ترین عوامل بازدارنده است که خداوند یکی از اوصاف پیامبرانش را «نذیر» و هدف از ارسال آنها را «انذار» معرفی کرده است تا بدینوسیله، مردم از گناه سر باز زنند و رو به اصلاح روند.
انذار دارای مراتبی است که هر مرتبه آن برای گروهی کارساز است. کمترین آن انذار از عذاب های دنیوی است که برای افرادی که از معارف والای اسلامی بهره ای ندارند سودمند است. عقل دفع ضرر محتمل را می پذیرد و بدان امر می کند. بزرگان ما از بیم عذاب های الهی گریه می کردند، با آنکه اهل گناه نبودند.
این همه از آن روست که عذاب های الهی عظیم هستند، هم از لحاظ شدت و هم از لحاظ مدت، به گونه ای که هرگز با عذاب های دنیوی قابل مقایسه نیستند.

امروزه آن دسته از روش های آموزش که یادگیرنده را محور آموزش قرار داده، با استقبال بیشتر نظریه پردازان تعلیم و تربیت مواجه شده است. نوشتار حاضر بررسی روش یادگیری اکتشافی را به عنوان روشی یادگیرنده محور مطمح نظر قرار داده، ضمن اشاره به تعریف این روش، فواید و مراحل آن را توضیح داده، برخی از محدودیت های آن را متذکر شده است و در پایان پیشنهادهایی را برای کاربرد بهینه آن در کلاس درس ارائه می کند.

این نوشتار به بحث از یکی از روش های پژوهش در قلمرو تعلیم و تربیت یعنی اقدام پژوهی می پردازد. (البته این روش در گستره جهانی نسبتا نوظهور و در مجامع علمی ایران تا حد زیادی ناشناخته است.) در این زمینه، ابتدا پیشینه این روش، سپس تعریف و تبیین جایگاه آن در میان سایر روش های پژوهش و در ادامه، مراحل، اهداف، گستره، ویژگی های اصلی، اهمیت و ضرورت بهره گیری از این روش و برتری استفاده از این روش نسبت به سایر روش های پژوهشی در قلمرو تعلیم و تربیت به بحث گذاشته می شود.

فراگیران نخبه، نیازها و استعدادهایی دارند که در قالب برنامه های عادی مدارس و مراکز آموزشی برآورده نمی شوند و به درستی پرورش نمی یابند. از این رو، باید تغییراتی در این نوع برنامه ها به وجود آورد. در این مقاله، راه کار و شیوه هایی برای تغییر در محتوا، روش و محیط آموزشی کلاس های عادی ارائه شده است. روش های «شتاب بخشی»، «غنی سازی» و «پیچیده سازی» برای تغییر محتوا، روش «حل مسئله» و «آفرینندگی» برای تغییر شیوه تدریس، و روش های «سرعت»، «گروه بندی» و مانند آن برای تغییر محیط آموزشی به کار گرفته می شوند.

امروزه نقش بی بدیل تحقیق و پژوهش های علمی در نظام های آموزش عالی جهان بر کسی پوشیده نیست. فرهنگ و تمدن امروز بشر، که ما وارث آن هستیم، مرهون تحقیق، پژوهش، خلاقیت و نوآوری های بشر در طول تاریخ بوده است. از این رو، ضرورت تناسب نظام آموزش عالی و پژوهش مداری آن با نیازها و مقتضیات جهانی، و نیز در ایران اسلامی، تناسب آن با آرمان های دینی برآمده از انقلاب اسلامی در جهت پاسخ گویی به نیازها و مطالبات جامعه اسلامی امری روشن و بدیهی است.
نویسنده در این مقاله، تحلیلی گذرا پیرامون اهداف و برنامه های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، بر اساس اولویت های علمی فرهنگی و دینی سند چشم انداز بیست ساله دارد. در این زمینه، پس از طبقه بندی اهداف کلان آموزش عالی، پژوهش و تحقیق، آموزش، تعلیم، تعالی و تربیت دینی را به عنوان رسالت های مهم نظام آموزشی عالی ایران برمی شمارد.

اسلام به عنوان مکتبی جامع و همه جانبه نگر برای سلامتی روح و روان و سلامتی دینی انسان اهمیتی فوق العاده قایل است. از این رو، با ارائه برنامه و دستورات لازم، تمهیدات لازم را برای تحقق آن فراهم نموده است. یکی از رهنمودهای ارزشمند اسلام در این رابطه، توصیه به همفکری، تبادل نظر و مشورت در امور مختلف اجتماعی، و استفاده از تخصص همنوعان در تامین سلامت روحی، جسمی و توصیه به رعایت موازین اخلاقی و دینی در مشاوره است. در این مقاله، ضمن تبیین مفهوم مشاوره از نگاه دینی و روان شناسی معاصر و توجه به نقاط اشتراک و اختلاف آنها، به اهمیت مشاوره و ویژگی های مشاور از منظر دینی پرداخته شده، و همچنین به آثار و پیامدهای مثبت وجود این ویژگی ها در مشاور اشاره گردیده است.

در این مقال درصدد بیان و تحلیل رابطه آزادی و تعلیم و تربیت دینی هستیم. در بخش اول، مفاهیم آزادی، تربیت و تربیت دینی را به طور جداگانه از دیدگاه برخی متفکران تعلیم و تربیت و فلاسفه مورد بررسی قرار داده و سپس دیدگاه اسلام را در این باب یادآور شده ایم. در این بخش، تعریف آزادی از دیدگاه منتسکیو، افلاطون، اریک فروم، کانت، اسپینوزا و روسو ذکر شده، سپس آزادی در اعتقاد اسلامی بیان شده است. در خصوص مفاهیم تربیت و تربیت دینی نیز به همین سان عمل شده است.
در بخش دوم، رابطه آزادی و تربیت دینی ابتدا از نقطه نظر اندیشمندان تعلیم و تربیت و سپس در دیدگاه اسلام، و با استفاده از آیات و روایات، بررسی و تحلیل شده است.
در بخش سوم نیز از دو عنصر مهم ایمان و عشق در جهت تربیت دینی نام برده شده است; زیرا ایمان به خداوند موجب درک عالم هستی و ضامن اجرای هدایت های تکوینی و فطریات اخلاقی بوده و عشق اکسیر تربیت دینی است و مادامی که متربی عشق به دین پیدا نکند تشویق به دین و تبلیغ تعالیم دینی مؤثر واقع نخواهد شد. و در پایان، جمع بندی و نتیجه گیری صورت گرفته است. عمده اختلاف نظر متفکران در شیوه های تربیت دینی است و اینکه تعلیمات و برنامه های دینی باید از چه زمانی آغاز گردد و میزان آزادی کودک در این زمینه به چه میزان است.

تربیت فرزند از مهم ترین دغدغه های فکری شخصیت های بزرگ دینی و اخلاقی بوده و هر کدام علاوه بر آنکه خود در جهت پرورش فرزندان خویش تلاش نموده اند، به دیگران نیز توصیه های لازم را مبذول داشته اند. خواجه نصیرالدین طوسی، از جمله صاحب نظران در باب تربیت فرزند است که ضمن تبیین اصول و روش های تربیت، دستورالعمل های مفیدی در این زمینه ارائه داده است. از این رو، در این نوشتار تلاش شده تا اجمالی از سیمای تربیت فرزند در اندیشه خواجه به علاقه مندان تربیت ارائه گردد. پس از بیان کلیات نظیر اهمیت و ضرورت، انتخاب نام نیکو و اجرای تربیت از آغاز کودکی، به روش های تربیت در قالب شیوه های انگیزشی و بازدارنده با ریز موضوعاتی همچون هماهنگی تربیت با طبیعت فرزند، تغافل در تربیت فرزند، پرورش حیا و نجابت در فرزند، منع فرزند از پنهان کاری، پرهیز دادن فرزند از تفاخر، منع فرزند از سودجویی و مانند اینها پرداخته شده است.

یکی از کارآمدترین و برترین زمینه های الگوپذیری از حیات جاویدان و زندگی سراسر عزت رسول گرامی(صلی الله علیه وآله) شناخت سیره آن حضرت در ترویج دین و نیز تبلیغ اندیشه ها و روش های اسلامی است. بی تردید، در جامعه کنونی با گسترش فناوری و استفاده دشمن از شیوه های نوین برای تهاجم فرهنگی و تخدیر افکار جوانان و نوجوانان، پرداختن به این بخش از سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و بررسی شیوه ها و کارکردهای ایشان برای نشر دین و مبارزه با خرافه و دین گریزی ضرورت بیشتری یافته است.
پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله) برای زنده کردن ارزش ها و حفظ و نگه داری آنها و احیای اعتقادات و معارف ناب اسلامی، اخلاق و ملکات فاضله نفسانی و نیز ترویج احکام و مسائل علمی و عملی اسلام از هیچ کوششی دریغ نورزیدند، به ویژه آنکه روش ایشان به روزترین و کارامدترین شیوه ها بود. ایشان با درایت، آنچه به اقتضای زمان مناسب بود، برگزیدند و سبک ها و شیوه هایی ارائه دادند که شناسایی آنها می تواند در عصر حاضر بسیار کارگشا باشد.
از این رو، یک مبلغ ورزیده می تواند با استفاده از تجربیات آن الگوی عالی بشریت و با کمک از رای و اجتهاد خود در شرایط، زمان ها و مکان های گوناگون، بهترین شیوه ها را اخذ نموده، تبلیغی کارامد داشته باشد.

یکی از مسائلی که از دیرباز، توجه اندیشمندان حوزه های گوناگون علوم انسانی را به خود جلب کرده و موجب قلم فرسایی این اندیشمندان شده، مسئله «رابطه تلویزیون با کودک و نوجوان» است. مقاله حاضر ابتدا به قابلیت های تلویزیون و برنامه های کودکان و نوجوانان اشاره نموده، سپس برخی از تاثیرات مثبت و منفی تلویزیون بر کودکان و نوجوانان از جمله پرکردن اوقات فراغت، جامعه پذیری، یادگیری، اختلال در فعالیت های کودکان، و نیز تاثیر فیلم های مربوط به بزرگ سالان بر کودکان، و تاثیر آگهی های تلویزیونی و خشونت را مورد بررسی قرار داده و در پایان، راه کارهایی برای به حداقل رساندن کارکردهای منفی آن ارائه نموده است.

این مقاله ابتدا تعریفی کامل از هویت فردی و اجتماعی و نیز از خودبیگانگی ارائه می دهد و در ادامه به پیشینه تاریخی موضوع مورد بحث، نظر قرآن در رابطه با آن و نیز نظریات برخی اندیشمندان و صاحب نظران در این باب می پردازد. سپس با مقدمه قرار دادن این مباحث، بحران هویت را به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم نموده، علل هر یک را بیان می کند. در مبحث علل بحران هویت فردی، عوامل درونی (ضعف ذاتی انسانی، خودفراموشی و خدافراموشی) و عوامل بیرونی (گروه هم سالان و نقش والدین) مورد بررسی قرار گرفته است. در خاتمه نیز علل بحران هویت اجتماعی در موضوعات: تصمیم سازان، گروه های الگو، فردگرایی، سکولاریسم، تسامح و تساهل اخلاقی، اخلاق سکولار، و تهاجم فرهنگی به بحث گذاشته شده است.