فصلنامه ره آورد نور
سال پنجم شماره 15 (پیاپی 32، تابستان 1385)

امروزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) با توجه به گسترش آن در عرصه جهانی و ابعاد گسترده اطلاعات فرهنگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی ناشی از آن، یکی مهم ترین موضوعاتی است که جوامع را به خود مشغول کرده است. بدون شک تحولات در پرتو ICT موجب موقعیت ها، ظرفیت ها و توانمندی های جدیدی برای انسان شده است و هر روز در اشکال مختلف در حال گسترش و توسعه است. اثرات این توانمندی ها و ایجاد ظرفیت های جدید در انسان، در حوزه رفتاری و تعاملات اخلاقی او بی تاثیر نبوده است و هر روز با توسعه روند فوق این تاثیرات بیشتر و بیشتر می شود. تشخیص همه جانبه و صحیح تاثیرات اخلاقی و رفتاری در اثر توسعه ICT در زندگی انسان، نیازمند شناخت کامل و جامع ICT و ابعاد فنی، علمی و فلسفی آن در زندگی فردی و اجتماعی است. از طرف دیگر تنها با شناخت کامل ICT و روند رشد آن امکان تشخیص و انطباق ضرورت های اخلاقی وجود دارد.
این مقاله سعی در تبیین ابعاد مختلف اثرات ICT در جامعه امروز و متقابلا چارچوب نیازمندی های رفتاری و اخلاقی انسان در ارتباط با توسعه ICT دارد.

در این که فناوری اطلاعات، و ارتباطات و شبکه جهانی اینترنت، مهم ترین و گسترده ترین فضا را برای رسانه های نوین فراهم ساخته و هر روز بر دامنه تاثیر و نفوذ آن در بخشهای مختلف جامعه افزوده می شود. تردیدی وجود ندارد. همین گسترش و نفوذ است که توجه همه سیاستمداران و صاحبان افکار، مکاتب و کالاهای گوناگون را به این تار جهان گستر جلب کرده و شاهد سرمایه گذاری و صرف هزینه های کلان برای بهره گیری از آ« در زمینه های مختلف هستیم در این میان متولیان امور فرهنگی و مذهبی نیز از این امکان بزرگ غافل نبوده اند بهره گیری از اینترنت برای اهداف و تبلیغات دینی و ایجاد پایگاه های متنوع مذهبی در کشور ما زودتر و بیشتر از بسیاری از دیگر زمینه ها و رشته های علمی آغاز شده و در حال حاضر نیز سهم قابل توجهی از فضای این رسانه را به خود اختصاص داده است.
با نگاهی اجمالی به میزان و کیفیت بهره گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات در عرصه های دینی به نظر می رسد با وجود کمیت بالا و وضعیت بهتر آن نسبت به سایر رسانه های نوین متاسفانه در جنبه های کیفی و محتوایی همچنان بسیاری از آسیب ها و مشکلات تبلیغات و آموزشهای دینی در این فضا خودنمایی می کنند پرداختن به موضوع آسیب شناسی تبلیغات دینی و وضعیت نابسامان آن در رسانه های آن در رسانه های گوناگون از جمله اینترنت نیازمند به بحثی مفصل و مجالی جداگانه است و در این مقال بنای    پرداختن به آن را نداریم. آنچه در این یادداشت به صورت گذرا مطرح می شود یکی از آسیب هایی است که به عرصه اینترنت و پایگاه ها و وبلاگهای دینی راه یافته و باید به صورت ویژه مورد توجه و دقت نهادهای دینی و فرهنگی قرار گیرد. این آسیب را می توان با تعابیری چون فن زدگی، نگاه تکنیکی به محتوا و فنی مهندسی شدن علوم الهی و انسانی مطرح کرد.

تفاوت بنیادی انسان با دیگر مخلوقات، قوه ی تفکر است و انسان با این نیروی برتری بخش به این نتیجه رسیده است که اگر بخواهد به زندگی جمعی ادامه دهد، باید قدرتی بالاتر و وسیع تر بر وی تسلط یابد و آن قدرتی نیست جز قانون.
از روزی که فرزندان آدم به فکر گسترش عدالت و قطع دست استبدادگران و مظلوم ستیزان افتادند، بر وجود این مقوله ی مختص به بشر مهر صحت نهادند و با تمام وجود به کاربردی کردن و شکوفایی آن پرداختند.
جای شک نیست که شناخت تک تک افراد جامعه از قانون و حقوق و وظایف فردی، باعث ارتقاء شخصیت، رشد نظم اجتماعی و نیز بالندگی فکری و روحی بیشتر فرد می شود. برای ترویج قانون و شناساندن آن به اشخاص و اطلاع از تجربیات دیگران در وضع قوانین، یکی از بهترین راه ها، انتشار نرم افزارهای قانون است. در این زمینه چند سالی است که تلاش های قابل توجه صورت گرفته که ذکر آنها و توجه به نقاط ضعف و قوت آنها، ما را در گسترش حکومت قانون یاری فراوان خواهد داد.

این مقاله به معرفی کتابخانه های دیجیتالی از منظر کلی و ساختاری می پردازد. در این منظر قلمروی مجازی برای دیجیتال قایل نشده چون خود نفس کتابخانه دیجیتال مستقل از محدودیت زمان و مکان و در نتیجه ملاحظات نیست. نیاز به وثوق و مرجعیت و همینطور حفظ مالکیت معنوی اطلاعات دیجیتالی  مورد بحث قرار گرفته و در نهایت کاربرد و جایگاه این معماری در مباحث اسلامی و انفورماتیک وابسطه به آن مطرح گردیده است.

پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) به عنوان کامل ترین فرد در جهان هستی و پیشوای مسلمانان جهان، دارای جامع ترین و کامل ترین فضایل و کرامات انسانی و اخلاقی می باشد و بی تردید اندیشه و تدبر در زندگی و راه و روش ایشان و پیروی از سیره و سنت آن حضرت، موجب خوشبختی  انسانها شده و آنها را به سوی سعادت و کمال هدایت و رهنمون می کند؛ لذا تعمق در رفتار و کردار و آشنایی با شخصیت آن بزرگوار امری ضروری و حیاتی است تا با شناخت عمیق از آن حضرت، بتوان به خوبی و شایستگی ویژگیها و خصایص اخلاقی و اجتماعی ایشان را الگو قرار داد.
به همین مناسبت رهبر معظم انقلاب اسلامی سال 1385 را به نام مبارک پیامبر اعظم(ص) مزین کردند و این نامگذاری مبین وجود ضرورت ها و الزامات اساسی در توجه مضاعف عموم مردم و مسوولان و حتی افکار عمومی جهان به ویژه در سطح جهان اسلام به وجود مقدس پیامبر اعظم اسلام حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) و بهره مندی از ویژگی ها و امتیازهای خاص آن وجود مبارک شد.
هر چند نکوداشت و بهره از سیره پیامبر (ص) نباید در سال 85 خلاصه شود اما نامگذاری سال 85 به نام حضرت خاتم الانبیاء(ص) خود آغازی برای درک صحیح و بهتر شخصیت پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) شد و در این راستا مراکز فرهنگی و موسسات تحقیقاتی نرم افزارهایی درباره ابعاد اخلاقی و شخصیتی ایشان در اختیار عموم مردم خصوصا محققان و پژوهشگران  قرار دادند  تا موجب آشنایی بیشتر با آن حضرت شوند. در این راستا به گفته علی دژاکام رییس نمایشگاه بزرگ پیامبر اعظم (ص)حدود 114 نرم افزار، 97 لوح فشرده در سال 85 در مورد شخصیت پیامبر گرامی اسلام (ص) به بازار عرضه شده و در اختیار علاقه مندان و پژوهشگران قرار گرفت.
با توجه به اینکه در این زمینه کارهایی شایسته و قابل توجهی صورت گرفته، اما دارای کاستی ها و نواقصی نیز می باشد که امید است تولید کنندگان آن با رفع این نواقص و کاستی ها، زمینه استفاده بهتر را برای پژوهشگرانی که در این باره تحقیق می کنند فراهم آورند. حال به بعضی از ویژگی ها و کاستی هایی که در این برنامه ها وجود دارد اشاره می کنیم.

نرم افزار کریمه اهل بیت(س) که به همت دفتر تحقیقاتی یاسین و با مشارکت آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) تولید شده است، از بهترین برنامه های موجود در خصوص معرفی شخصیت و منزلت حضرت فاطمه معصومه(س) و حرم شریف ایشان می باشد. ضمن آن که این برنامه رایانه ای دانستنی های مفیدی را در باره شهر مقدس قم و نیز اطلاعات تاریخی مربوط به شخصیت ها و بزرگان مدفون در جوار بارگاه ملکوتی آن حضرت، در ساختاری خوب و شایسته ارایه می دهد که برای استفاده محققان بسیار مفید می نماید.
از ویژگی های ارزشمند و نقاط مثبت نرم افزار کریمه که بگذریم، این برنامه از کاستی هایی نیز برخوردار است که در این نوشتار به مهم ترین آنها اشاره شده است. امید است در نسخه های آتی شاهد روند رو به رشد محتوا و قابلیت های آن باشیم.

نویسنده در این گزارش سعی دارد که ضمن توصیف و معرفی پدیده بانک های اطلاعاتی و کتابخانه های دیجیتال و بیان اهمیت آن در عصر کنونی، به لزوم توجه به این مقوله در خصوص منابع اسلامی و کمبودهای آن در این زمینه بپردازد. در این میان، به تعدادی از مهم ترین پایگاه های بانک اطلاعاتی و کتابخانه دیحیتالی نیز برای آشنایی خوانندگان به طور مختصر اشاره می شود.

آمار قابل توجهی از پایگاه های اسلامی اینترنت، به کتاب شریف نهج البلاغه باعث شد تا مروری بر پایگا های شیعی اینترنت بیندازیم و از این رهگذر، به کم و کیف حضور این متن شریف در رسانه جهانی اینترنت، اطلاعاتی به دست آید. در این نوشتار، پس از جستجو در اینترنت و شناسایی پایگاه های مهمی که کتاب نهج البلاغه را به صورت تخصصی یا در بخشی از پایگاه خود مورد توجه قرار داده اند، در حد بضاعت به معرفی و نقد و بررسی آن ها پرداخته شده است.

وبلاگ که ظرف چند سال اخیر وارد عرصه ارتباطات شد و روز به روزهم گسترش بیشتری پیدا می کند، یک سری تعاریف جدید را با خود به همراه آورد. از جمله اینکه در مبحث آموزش های مذهبی، تعبیری هست که  می گویند پا منبری ها در وبلاگ، منبری می شوند. ولی  دکتر حسام الدین آشنا، دکترای علوم ارتباطات و استاد دانشگاه، در این باره نظر دیگری دارد. به اعتقاد ایشان:" در وبلاگ ها منبری ها آمده اند و پا منبری شان را بیان می کنند. نه اینکه پا منبری ها در وبلاگ منبری شده باشند. "
دکتر آشنا می گوید در تبلیغات دینی مبتنی بر اینترنت، وبلاگ ها به عنوان حاشیه تلقی می شوند؛ نه متن.
متن ها سایت ها هستند.  و جریان غالب در واقع سایت هایی هستند که مورد حمایت سازمان های بزرگ تبلیغات مذهبی هستند و این سازمان ها از وبلاگ هایی حمایت می کنند و یا وبلاگ هایی تحت تاثیر جریانات غالب مذهبی تولید می شوند.  به این ترتیب من تصور می کنم که می توان وبلاگ ها را در تبلیغات اسلامی  به عنوان ابزارهای کمکی  شناسایی کرد.
وبلاگ ها در محیط سایبر، یک جریان حاشیه ای تلقی می شوند. وقتی شما جریان غالب را بشناسید، آنوقت آن جریان های وبلاگی حاشیه تلقی می شوند. اینک ارایه نظرات ایشان را از زبان خودشان بخوانید.

هر وبلاگ نماینده یک انسان است انسانی که در جامعه و فرهنگ خاص بزرگ شده و می تواند به بازنمایی خود در واژه ها و کلامی که می نویسد ، بپردازد . رشد وبلاگ نویسی در ایران و شناخته شدن ایران و زبان فارسی در فضای مجازی با مقوله ای به نام وبلاگ، باعث توجه من به این بخش از فضای سایبر شد . فرد با ساختن یک وبلاگ و نوشتن در آن به بازنمایی می پردازد، بازنمایی ای که می تواند از یک سو معرف خود فرد و سوی دیگر اجتماع و جامعه ای که فرد در آن زندگی می کند باشد .سعی من بر این است که در مقاله به این سوال اصلی پاسخ گویم که آیا وبلاگ هویت نویسنده ی خود را بازگو کند؟ و اگر چنین است  وبلاگ های ایرانی بیشتر در چه حوزه ای هستند و چه بخش هایی از هویت را باز نمایی می کنند ؟
در رسیدن به جواب ابتدا تاریخچه کوتاهی از وبلاگ در ایران را می گویم در ادامه به توضیح واژگان کلیدی این مقاله ؛ وبلاگ ، هویت ، واقعیت مجازی می پردازم. رویکرد اصلی من به فضای مجازی و وبلاگ نویسی به عنوان بخشی از آن ، پارادایم دو جهانی شدن می باشد . فضای مجازی ای که می تواند در کنار و موازی با دنیای واقعی در حرکت باشد و مکمل یکدیگر باشند .
بعد از گذشت یک سال از تاریخ اولین وبلاگ ایرانی آمار وبلاگ های فارسی زبان از مرز 15000 نیز می گذرد و بعد از مدتی به جایی می رسد که در دنیای وبلاگ بعد از زبان های انگلیسی ، پرتقالی و لهستانی ، زبان فارسی قرار دارد . از کنار رتبه چهارم زبان در وبلاگ نویسی برای ایرانی ها – آن هم با این وضعیت دسترسی به اینترنت -  به راحتی نمی توان گذشت .
وبلاگهای فارسی بزرگترین مزیت ایرانیان در فضای مجازی هستند. آمار و ارقام وبلاگهای فارسی در جهان حکایت از 700 هزار وبلاگ ثبت شده و حدود 100 هزار وبلاگ فعال (ضیایی پرور ؛1384)از میان 100میلیون وبلاگ ، در عرصه جهانی دارد . (رایحه ،3 :1384)

از زمان آغاز بحران درلبنان، نقش وبلاگ ها و سایت های اینترنتی در انعکاس این واقعه در صدر اخبار و تحلیل های تمامی رسانه های جمعی اعم از دیداری، شنیداری و نوشتاری قرار گرفته است.
در لبنان هنگامی که یک جنگ تمام عیار میان یک ارتش و گروه شیعه نظامی در گرفت، در آن سوی میدان کارزار، جنگی نیز در دنیای رسانه ای در جریان بود، امری که امروزه به بخش جدایی ناپذیر رویدادهای کوچک و بزرگ تبدیل شده است. دنیایی که درآن می توان هر حادثه ی کوچکی را بزرگ و هر بزرگی را بی اهمیت جلوه داد.
بخش تازه اوج گرفته این دنیای مجازی، رسانه هایی هستند که در فضای مجازی الکترونیکی فعالیت می کنند.
از آن جا که در این فضا نیازی به سرمایه های کلان نیست، لذا گروه ها و حتی افراد مستقل می تواننند در نقش یک رسانه به تنویر افکار عمومی بپردازند. در حقیقت این عرصه از دو عامل آسیب رسان به استقلال حرفه ای مصون می باشد، اول آن که سرمایه مادی نمی تواند به عنوان اهرم فشار صاحبان آن برای انحراف حقایق مورد استفاده قرار گیرد و دوم آن که در بسیاری موارد حاشیه امنیت برای نویسندگان باعث تسلیم نشدن آنان در مقابل زور مداران می شود.
به این ترتیب است که اگر اغراق نکرده باشیم، وبلاگ ها تنها جایی هستند که می توان از طریق ان ها به واقعیت ها بدون دخل و تصرف دسترسی پیدا کرد و صد البته این عرصه نیز حتی برای کسانی که با منش بی طرفانه به رخدادهای مختلف می نگرند، خالی از آفت و انحراف نیست.
بزرگ ترین خطری که صداقت مطالب را می تواند زیر سوال ببرد، دریافت ورودیهای غیر واقعی است. در اکثر مواقع وبلاگ نویسان به واسطه ی عدم حضور فیزیکی در وقایع مختلف، خود از طریق رسانه های دیگر، دریافت اطلاعات کرده و به تحلیل موضوع می پردازند که همین استناد اجباری به اخبار دیگران، می تواند زمینه ساز انحراف ناخواسته نویسنده باشد.
به این ترتیب که گرایشات نویسنده به طور ناخود آگاه باعث می شود که اخبار برخی منابع را صحیح و موارد مخالف را جعلی فرض کرده و علی رغم میل خود برای حفظ بی طرفی، مطالب را آن طور که دریافت کرده و - ممکن است واقعیت و یا حداقل تمام واقعیت نباشد - منتقل می کند.