فصلنامه تعلیم و تربیت
سال بیست و دوم شماره 3 (پیاپی 87، پاییز 1385)

از مهم ترین اهداف نظام های آموزش و پرورش، شناخت، تربیت و بالندگی دختران امروز و زنان فردا است. معرفت شناسان با دیدگاه زنانه، زنان را به عنوان گروهی که تجربه های متفاوت از مردان دارند، دارای ویژگی های خاص خود می دانند، و مردان را به عنوان گروهی با ارزش ها و خصوصیات متفاوت در شرایطی نمی بینند، که بتوانند مرجع زن باشند و قضاوتی صحیح در مورد زنان داشته باشند.
اشکال استفاده از نظریه های دارای سوگیری آن است که بسیاری از ابعاد و تجربه های گروه های دیگر از جامعه زنان/ دختران مورد توجه قرار نمی گیرد. در نتیجه این نظریه ها، ضمن ایجاد نگرش ها و معیارهای خاص، توجه را از مقوله های کلی مورد توجه دختران/ زنان در یک فرهنگ خاص یا در فرهنگ های گوناگون باز می دارند. به تدریج، تاکید از زن به جنسیت، و در سال های اخیر به گروه تبدیل شده است. بسیاری از مسایل مربوط به شناخت، تربیت و بالندگی دختران/ زنان، نقطه نظرات کاربردی و پژوهشی جدید تری را طلب می کند. رسالت آموزش و پرورش در قرن بیست و یکم، این است که ضمن فراهم ساختن فرصت های برابر در کلیه ابعاد و سطوح و مشارکت کامل زنان و مردان در تصمیم گیری، سیاست گذاری و مدیریت، شرایط پژوهشی مناسب را جهت ترسیم سیمای واقعی دختران امروز در جامعه به وجود آوردو

در سال های اخیر، دیدگاه های نظری جدیدی که در علوم اجتماعی مطرح شده است. مفاهیم جدید، تغییراتی در علوم متداول ایجاد نمود. رویکرد جنسیتی از سه دهه قبل مطرح شد، و با تاکید بر تفاوت میان جنس- جنسیت و کلیشه های جنسیتی بر کم توجهی نظری و پژوهشی علوم، نسبت به مسایل زنان انتقاد کرد. هدف از رویکرد جنسیتی توجه به موقعیت خاص زنان در ساختار اجتماعی و توجه به تجارب متفاوت آنان است. این پژوهش نیز، در مورد شناخت از موقعیت نابرابر برای کاهش یا از میان بردن علل تبعیض انجام شده است.
نابرابری جنسیتی از مباحث مهم در آموزش و پرورش ایران است. پژوهش های اجتماعی وسیله ای برای شناخت مسایل و مشکلات موجود در آموزش و پرورش هستند، در این حوزه فعالیت های زیادی انجام گرفته است. به نظر می رسد بررسی ها در مورد دختران، به دلایل بافت اجتماعی حاکم بر سازمان های پژوهشی، با رویکرد جنسیتی فاصله داشته و تنها با تاکید بر متغیر جنس، به عنوان عامل تفاوت میان دختران و پسران صورت می گیرد.

این مقاله، با استفاده از الگوی نظری- تحلیلی «تواناسازی زنان» ارایه شده از سوی سارا لانگه، به تجزیه و تحلیل وضعیت آموزشی دختران و زنان در ایران پرداخته می شود. در این الگو فرایند برابر سازی و تواناسازی زنان دارای پنج مرحله است: خدمت رسانی، زمینه سازی برای دسترسی، آگاه سازی، زمینه سازی برای مشارکت، و دستیابی به قدرت، گذر از هر یک از این مراحل نشان دهنده درجه بالاتری از نزدیک شدن به برابری و افزایش سطح توانایی زنان است. نابرابری های جنسیتی در نظام آموزشی ایران با توجه به این پنج مرحله تشریح و نشان داده می شود که در گذر از مرحله های خدمت رسانی و در دسترس گذاری به مرحله بالاتر، میزان توانمند سازی دختران و زنان ایرانی در عرصه آموزش کشور کمتر می شود. به طوری که در مرحله پایانی، یعنی تصمیم گیری، برنامه ریزی و سیاست گذاری آموزشی سهم ناچیزی دارند.

کتاب های درسی آینه تمام نمای سیاست های ایدئولوژیکی، فرهنگی، سیاسی، دینی، و... است.
یکی از اساسی ترین رسالت های آموزش و پرورش هر کشور، القا و تنفیذ هویت ملی در جریان تربیت است. در این راستا، کتاب های درسی نقش تعیین کننده ای در تکوین و تنفیذ هویت های جمعی؛ جنسیتی، گروهی و قومی ایفا می کنند. در این مقاله کتاب های درسی جغرافیا، تاریخ و تعلیمات اجتماعی در دوره های ابتدایی و راهنمایی، در مجموعه 8 کتاب درسی، بررسی شده است.
نتایج نشان داد تنها در کتاب تعلیمات اجتماعی سال اول راهنمایی تا حدی آگاهانه تعادلی در تکوین هویت جنسیتی دختر و پسر برقرار شده است. در کتاب های دوم و سوم راهنمایی، هویت جنسیتی دختران کمرنگ شده است.

اصلاح برنامه ریزی درسی با رویکرد جنسیتی یکی از اقدام های مهم برای تحقق «برنامه آموزشی برای همه» است. با هدف شناسایی وضعیت سیمای زن در کتاب های درسی دوره ابتدایی 32 جلد کتاب این دوره در 5 محور (تصاویر، اسامی، خانواده، فعالیت و شخصیت ها) مورد تحلیل محتوا قرار گرفت. یافته ها نشان داد که حضور زنان و دختران در کتاب های درسی کمتر از حضور مردان- پسران است، مادران همیشه نقش حاشیه ای را در خانواده دارند، زنان هویت شغلی ندارند و به صورت مستقل ارایه نشده اند، حضور دختران در عرصه های ورزشی بسیار محدود است، و زنان در عرصه علم، سیاست و تاریخ حضور ندارند. بر اساس یافته ها، اصلاح سیمای زن در کتاب های درسی دوره ابتدایی نیازمند یک الگوی مفهومی مبتنی بر توجه داشتن به هویت انسانی یکسان زن و مرد، عدم تفاوت دو جنس در توانایی های شناختی- اجتماعی و فرصت های برابر آموزشی است. در این الگو شخصیت فردی، خانوادگی و اجتماعی زن به همراه ویژگی های هر یک می بایست مورد تاکید قرار گیرد.

نهاد آموزش در هر جامعه ای مسوول ایجاد امکانات و فرصت های برابر آموزشی برای همه افراد کشور فارغ از جنس، نژاد، طبقه و قومیت است. وجود فاصله های جنسیتی در دسترسی و بهره مندی از آموزش، بیانگر آن است که بخشی از افراد علیرغم گسترش آموزش در کشورها، همچنان از نابرابری در دسترسی به امکانات و منابع آموزشی رنج می برند. نظام آموزشی حساس به جنسیت می تواند تضمینی برای دسترسی برابر دختران و پسران به آموزش و مشارکت کامل آنان در برنامه های توسعه ای کشورها باشد.
مقاله حاضر ضمن شناسایی ویژگی های نظام های آموزشی حساس به جنسیت، با استفاده از پژوهش انجام شده بخشی از فرآیند برنامه ریزی آموزشی در دوره آموزشی عمومی را با رویکرد جنسیتی مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. نتایج بررسی فوق نشان می دهد که نه تنها در فرآیند برنامه ریزی آموزشی، اهداف، اولویت ها، موارد مشخصی در زمینه دستیابی به برابری فرصت و رفع نابرابری های معطوف به جنسیت وجود ندارد، بلکه در برخی موارد کلیشه های جنسیتی نیز مشاهده می شود. ناکافی بودن شاخص های جنسیتی نیز موجب ناتوانی فرایند برنامه ریزی آموزشی در شناسایی فاصله های جنسیتی در بهره مندی از آموزش شده است.