فهرست مطالب
فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 50 (زمستان 1383)
- 225 صفحه، بهای روی جلد: 10,000ريال
- تاریخ انتشار: 1383/12/20
- تعداد عناوین: 12
-
-
صفحه 1نوارکوهستانی موجوددرغرب دریاچه اورمیه درمعرض ناپایداری های دامنهای متعددی است. ریزش وواژگونی، بهمن مواد، خاک روانی،گل روانی، لغزشهای چرخشی ولغزشهای مرکب هریک سهم ویژهای دراین ناپایداری ها برعهده دارند. ریزشها و واژگونی ها بیشترین مساحت را اشغال میکنند؛ ولی لغزشهای چرخشی ازنظر فراوانی، شدت وقوع و میزان خسارتهای تحمیلی ازدرجه اهمیت بالایی برخوردارهستند. حرکات ازنوع ریزش وواژگونی بیشتر درنواحیای رخ میدهد که یا آهک از زیر انحلال یافته و یا کنگلومرای به ضخامت حداقل سه متر که دارای لایهبندی تدریجی است، از سطوح پایین تخریب پیدا نموده باشد. هرچند که در وقوع گلروانی و بهمن مواد نیز نابودی پوشش گیاهی نقش ایفاء میکند؛ ولی حداقل درمورد بهمن مواد، این تخریب را به گذشته های دور میتوان نسبت داد. علیرغم دلایلی که برای حرکات دامنهای یادشده بیان گردید، دروقوع لغزشهای چرخشی وخاک روانی ها، نقش انسان درکاهش آستانه لغزشپذیری آشکارتر است. علاوه بر آن که نوع و میزان نفوذپذیری نهشته های سطحی، شیب زمین و بارشها توجیهگر اصلی پراکندگی وقوع لغزشهای چرخشی وخاک روانی ها بشمار میرود، فعالیتهای انسانی ازجمله ایجاد کانالهای آبیاری، جاده ها و ساخت و سازها، کشت و زرع بر روی این مواد و عبور لوله های انتقال آب، در مقیاس وسیعی توانسته است تا تحریک پذیری مواد زمین را در قبال این حرکات به میزان زیادی تقلیل دهد.
کلیدواژگان: اورمیه، زمین ریخت شناسی، زمین لغزه، ناپایداری دامنهها -
صفحه 19
گسترش روز افزون صنعت هواپیمائی، ضرورت احداث فرودگاه های مناسب را امری اجتناب ناپذیر میسازد. در این رابطه مکانیابی و طراحی قسمت های مختلف فرودگاه نیازمند مطالعه و شناخت جامع عناصر و عوامل آب و هوائی مرتبط با فن هوانوردی است. دما یکی از عوامل موثر در مطالعات اقلیمی بوده و نقش تعیین کننده ای در شناخت شرایط محیطی دارد. پدید? یخبندان که نتیجه کاهش دما در محیط می باشد، در امر هوانوردی دارای اهمیت زیادی است؛ زیرا وقوع یخبندان چه در سطح باند و چه بر روی بدنه و کنترل فرامین هواپیما بالاخص به هنگام نشست و برخاست آن عامل بسیار خطرناکی برای ایمنی هواپیما محسوب می شود. با توجه به این که انتظار میرود در سال های آتی به دلیل نیازهای عمومی منطقه، فرودگاه مشترک و چند منظوره ای در مجاورت شهر میانه واقع در استان آذربایجان شرقی احداث شود؛ لذا در این پژوهش عنصر دما و به تبع آن پدیده یخبندان به عنوان یکی از عوامل آب و هوایی موثر در مطالعات اقلیم فرودگاهی مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است. برای انجام این مطالعه از آمار و اطلاعات یازده سال?(1997-1987) دما و تعداد روزهای یخبندان ایستگاه سینوپتیک میانه استفاده شده است. تجزیه و تحلیل های دمایی منطقه و بررسی میانگین، حداکثر و حداقل مطلق دما نشان می دهد که منطقهء مورد مطالعه در طی سال های متوالی دارای تابستان های گرم تا بسیار گرم و زمستان های سرد تا بسیار سرد بوده و دامنهء تغییرات نهائی دما با 4/67 درج? سانتی گراد بسیار چشمگیر است. تطبیق دوره برگشت دما با روش توزیع نرمال نشان می دهد که طی?چهل سال آینده احتمال دارد میانگین حداکثر دما به 46/42 درج? سانتی گراد نیز برسد. بررسی آمار و ارقام مربوط به تعداد روزهای یخبندان نشان می دهد که با در نظر گرفتن انحراف معیار به مدت سیزده روز با اطمینان 95 % تاریخ تقریبی شروع یخبندان در منطقه در ماه اکتبر بوده و در ماه ژانویه به حداکثر خود (28 روز) میرسد. در ادامه این بررسی با استفاده از دماهای میانگین متوسط روزانه و میانگین حداکثر روزانه، درجه حرارت مرجع فرودگاه تعیین گردیده و تصحیحات مربوط به طول پایه باند پرواز برای هر رده فرودگاه انجام شده است. در نهایت راهکارها و پیشنهاداتی نیز در این زمینه ارائه گردیده است.
کلیدواژگان: اقلیم کاربردی، دما، یخبندان، اقلیم فرودگاهی، میانه -
صفحه 35منطقه ساحلی غیر سنگی شرق دریای عمان از واحدهای رسوبی محیطهای بیابانی، رودخانه ای، ساحلی و دریائی کمعمق تشکیل شده و مهمترین آنها که حاصل اندرکنش توام فرایندهای دریائی و خشکی است، تپه های ماسهای میباشند. این تپه ها در اشکال طولی، عرضی، برخان، مرکب، پناهگاهی،گنبدی شکل و پهنه های ماسهای رخنمون یافته اند. تپه های ماسهای این منطقه به لحاظ ماهیت تغییر پذیر خود، شاهد تحولات بسیاری بهصورت تشکیل تپه های جدید، تبدیل آنها به یکدیگر و فرسایش کلی و جزئی بودهاند. فرسایش و حرکت تپه های ماسهای بهعنوان یکی از فرایندهای مهم مناطق حاشیه بیابانهای ساحلی استان سیستان و بلوچستان مشکلات فراوانی برای ساکنین این مناطق ایجاد کرده است. هدف از این تحقیق بررسی الگوی تغییرات بیابانهای ساحلی دریای عمان و تاثیر این تغییرات برروی منابع طبیعی مجاور آنها بوده است. در این تحقیق عکسهای هوائی سالهای 1346 و 1372 منطقه ساحلی سیستان و بلوچستان مورد استفاده قرار گرفته است. منطقه بررسی شده بالغ بر 636123 هکتار مساحت داشته و کرانهای بهطول 300 کیلومتر از سواحل دریای عمان را در برگرفته است. کلیه اطلاعات پایه و بهعلاوه نتایج پیمایشهای میدانی با استفاده از روش GIS آنالیز و بررسی شده است. حاصل این بررسی ها، تهیه نقشه های پراکنش انواع تپه های ماسهای و تعیین نوع و میزان تغییرات آن بوده است. مساحت تپه های ماسهای در انواع مختلف در سال 1346بالغ بر 45600 هکتار بوده و این در حالی است که پس از 26 سال در سال1372، مساحت آنها با 35/10 درصد رشد به 50867 هکتار رسیده است. در این بین، تپه های ماسهای عرضی، پناهگاهی، مرکب، و پهنه های ماسهای به علت تبادل رسوب بین دریا و منطقه ساحلی، رویش گیاهان در حاشیه رودخانه های فصلی، حرکت تپه های ماسهای به سمت مرکز بیابان و تبدیل آنها به انواع دیگر و فرسایش انواع تپه های ماسه و پخش رسوبات در حاشیه آنها شاهد افزایش و توسعه بیشتری بودهاند؛ درحالیکه انواع طولی، برخان وتپه های گنبدی شکل به لحاظ فرسایش بادی و تغییر شکل به انواع دیگر دچار کاهش سطح شدهاند.
-
صفحه 49تنوع، ویژگی ذاتی سرزمین ما است. مطالعات ژئومرفولوژی با علت یابی تنوع در محیط طبیعی، امکان بهرهبرداری بهینه و منطقی آنرا فراهم میآورد و با شناسائی مناطق پایدار و ناپایدار در ارتباط با نوع فعالیت، آن را در خدمت انسان قرار میدهد. بررسی فرآیند های فعال در مرفوژنز ارتفاعات تالش، محور اصلی این تحقیق بشمار میرود. کوهستانی بودن منطقه ، شیب تند دامنه ها، گسل های فعال، میانگین بالای بارندگی، نوسان دمایی در ارتفاعات، پوشش غنی گیاهان و رودخانه های دائمی از ویژگی های طبیعی منطقه مورد مطالعه محسوب میشود. با توجه به فرآیند های فرسایش و محدوده عملکردی آنها، کوهستان تالش به دو طبقه مجاور یخچالی در ارتفاع بیش از 2000 متر با برتری اعمال مکانیکی و غلبه مرفوژنز به پدوژنز، و طبقه جنگل از مرز تحتانی طبقه مجاور یخچالی تا پای دامنه، با برتری فرآیند های فیزیکوشیمیائی و غلبه پدوژنز به مرفوژنر تقسیم میشود. زمین لغزش چشمگیرترین پدیده ژئومرفولوژیکی این بخش از کشور است که بهدلیل سوء مدیریت و رفتار ناآگاهانه انسان، محیط حساس و ناپایدار کوهستان را بهشدت تحت تاثیر قرار میدهد و نهایتا عامل زیانهای طبیعی و اقتصادی در منطقه میشود. سیستم فرسایش رودخانه ای، سیستم فعال مرفوژنز کوهستان و مهمترین عامل حمل رسوبات است. رودخانه های جوان در عمق دره های v شکل بهشدت خصلت کاوشی دارند و با حمل مقادیر معتنابهی رسوب از پای دامنه ها، چشم انداز ساحلی را میسازند.کلیدواژگان: فرسایش، هوازدگی مکانیکی، هوازدگی شیمیائی، سنگ ریزش، لغزش، خاکسره
-
صفحه 75بررسی و شناخت نواحی روستایی و تحلیل قابلیت ها و تنگناهای آنها در فرایند برنامه ریزی توسعه روستایی اهمیت بسزایی دارد و امروزه آگاهی از امکانات و تنگناهای نواحی روستایی، نوعی ضرورت جهت ارائه طرحها و برنامه های توسعه محسوب میشود. تعیین و تحلیل سطوح برخورداری نواحی روستایی در زمینه های مختلف با استفاده از روشهای کمی نقش مهمی در این فرایند دارد. در مقاله حاضر با بهره گیری از «شاخص ناموزون موریس» و استفاده از 27 شاخص در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی به تعیین و تحلیل سطوح برخورداری دهستانهای استان زنجان پرداخته شده است. نتایج مطالعات نشان دهنده تفاوت زیاد در سطوح برخورداری دهستانهاست؛ بهطوریکه 12 دهستان از مجموع 44 دهستان استان در همه زمینه های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی در سطوح «محروم» و یا «کمتر برخوردار» قرار دارند و تنها 11 دهستان بهطور نسبی توسعه یافته محسوب می شوند. امکانات محیطی، مجاورت و فاصله نزدیک با مراکز شهری، کانونها و محورهای توسعه، محدوده های صنعتی و شبکه های زیربنایی عمده نقش مؤثری در سطوح برخورداری نواحی روستایی استان دارد. در راستای توسعه هماهنگ و متوازن نواحی روستایی، تقویت مراکز محلی اعم از شهرهای کوچک و مراکز روستایی، و همچنین ایجاد و تقویت کانونها و محورهای جدید توسعه در نواحی محروم استان ضروری است.کلیدواژگان: توسعه روستایی، سطوح برخورداری، شاخصهای توسعه، شاخص ناموزون موریس، محرومیت، استان زنجان
-
صفحه 87در مطالعه حاضر، ابتدا بررسی تطبیقی از سیاستهای فرا ملی و ملی، فرا یند توسعه فضایی محله حاشیه نشین عین 2 اهواز انجام و سپس الگوی توسعه فیزیکی منطقه در دوره زمانی 75 1335 و همچنین وضع موجود کاربری ارا ضی این محله بررسی گردید. نتایج حاصله نشان می دهد که اتخاذ سیاستهای مبتنی بر رشد اقتصادی دهه های 60 1950 در ایران و به تبع آن جنگ تحمیلی، اثرات مستقیم و تاثیرگذاری بر روند پیدایش و توسعه حاشیهنشینی در اهواز نهاده است. از سوی دیگر، اثرات شکل گیری هسته (هسته های) اولیه بر الگوی گسترش بعدی مشخص گردید. در بررسی نحوه استفاده از اراضی نیز کلیه کاربری ها کمبود محسوسی را نسبت به شاخصهای استاندارد نشان دادهاند.
کلیدواژگان: حاشیه نشینی، توسعه فضایی، نظریه قطب رشد، کاربری ار ضی، مهاجرت -
صفحه 103استان سیستان و بلوچستان در جنوبشرق ایران قرار دارد. این ناحیه پائینترین سطح توسعه را بین استانهای کشور چه قبل از انقلاب اسلامی و یا بعد از آن دارا بوده است. در سال 1365 تعداد شانزده مرکز شهری در استان وجود داشت. در سال 1379 تعداد مراکز شهری به سی شهر افزایش یافت. ایجاد مراکز شهری و نقش آنها در توسعه ناحی های اغلب موضوع پرسشهای متعددی بوده است. به منظور درک مسئله فوق، این مقاله نقش شهرها را در توسعه ناحی های با تکیه بر دیدگاه های مختلف در استان بررسی کرده و نتیجه میگیرد که بهرغم نارسایی های ساختاری، شهرهای استان نقش مهمی در سازماندهی و تشویق توسعه ناحی های به عهده داشتهاند؛ بنابراین حمایت از کارکردهای آنها از ضروریات توسعه ناحی های میباشد.
-
صفحه 117سطح زمین عموما به وسیله خاک و نهشته های سطحی پوشیده شده است. خاک، محیط طبیعی پویائی از ترکیب مواد ریزدانه ای است که گیاهان در آن رویش می یابند و حاوی مواد معدنی و آلی است. امروزه فرسایش خاک یکی از مهم ترین مسائل و مشکلات نواحی است. در این میان دستیازی ها و بهره برداری های روزافزون انسان از محیط طبیعی نیزتاثیر زیادی در تشدید روند تخریب و فرسایش خاک دارد؛ به طوری که گاهی کشاورزان در گستره های وسیعی، سطوح شیبدار را به زیر کشت برده و با شخم زدن در جهت شیب، موجب ایجاد بریدگی های عمودی در دامنه ها شده اند. شخم زدن دامنه ها و احداث شبکه آبیاری در امتداد منحنی های میزان و نیز حفر کانال هادر امتداد شیب دامنه ها موجب فرسایش و از دست رفتن خاک می گردد. در این تحقیق وضعیت فرسایش و تولید رسوب در حوضه های آبریز منتهی به تنگههرمز مورد بررسی قرار میگیرد. رودخانه های شور، حسن لنگی، جلابی، میناب، مزابی، گز و حیوی شبکه هیدروگرافی و زهکشی این حوضه ها هستند. در این تحقیق ضمن بررسی های میدانی، اسناد و مدارک مختلفی از جمله نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی، منابع و قابلیت اراضی، پوشش گیاهی، آمارهای مختلف مربوط به ایستگاه های هیدرومتری، رسوب سنجی، هواشناسی، باران سنجی، عکس های هوائی وتصاویر ماهواره ای به عنوان ابزار تحقیق مورد استفاده قرار گرفته است. جهت برآورد میزان فرسایش و رسوب در محدوده مطالعاتی، از مدل اصلاح شده پسیاک1 استفاده شده و با بررسی عوامل نه گانه مؤثر در این مدل، میزان تولید رسوب و فرسایش در هریک از حوضه ها، زیرحوضه ها و واحدهای هیدرولوژیک برآورد شده است. بر این اساس میزان فرسایش و رسوب در کل محدوده مطالعاتی به ترتیب برابر با 95/25435 و 48/5458 تن در سال برای هر کیلومتر مربع برآورد شده است.
-
صفحه 143
کارکرد اقتصادی یکی از مهمترین کارکردهای جوامع روستائی است که نقشی اساسی در مکانگزینی و پایداری سکونتگاه ها، تولید اقتصادی، معیشت، درآمدزائی و ایجاد فرصت های شغلی دارد. این کارکرد علیرغم نقش گسترده بخش کشاورزی، صرفا در این بخش خلاصه نشده و بنظر میرسد که حرکت این جوامع به سمت تنوع سازی زمینه های اشتغال، معیشت و درآمد اجتناب ناپذیر باشد. در این رابطه هر ناحیه روستائی به تناسب شرایط جغرافیایی و قابلیتهای درونی خویش، قادر به پیمودن این راه و تحقق اهداف کمی و کیفی اقتصاد خویش است. این مقاله چکیدهای از یک کار تحقیقی و بر مبنای امکان سنجی تحول در کارکرد اقتصادی روستاها و بهصورت موردی در یکی از نواحی روستایی شهرستان رودبار (بخش خورگام) تهیه شده است.
کلیدواژگان: کارکرد جوامع روستائی، کارکرد اقتصادی، جغرافیای اقتصادی روستاها، شهرستان رودبار، بخش خورگام -
صفحه 161تعیین حدود قلمروهای دریایی با امنیت و اقتدار ملی کشورهای ساحلی مرتبط است و حضور هر کشور ساحلی در قلمروهای دریایی اش با منافع ملی آن ارتباط مستقیم دارد. بنابراین تلاش کشورها برای تعیین مرز و قلمروهای دریائی از دیدگاه جغرافیای سیاسی و حقوق بین الملل امری مشروع است. مباحث مربوط به مرز دریایی در خلیج فارس برای نخستین بار در اواسط دهه 1960 مطرح گردید. ایران و بریتانیا (به عنوان مسئول مسائل خارجی اعراب حاشیه جنوبی خلیج فارس) در خصوص تعیین خط میانی خلیج فارس به عنوان مرز دریایی و همسایگان عرب ایران به توافق رسیدند. اولین مرز دریایی ایران در سال 1968 با عربستان سعودی تعیین گردید. تا سال 1974 مرز دریایی ایران با سه کشور قطر، بحرین و عمان تعیین و تصویب شد. در حال حاضر مرز دریایی ایران با سه کشور عراق، کویت و امارات متحده عربی تعیین و تصویب نگردیده است. مرز دریایی ایران و عراق هیچگاه بهطور جدی از سوی طرفین پیگیری نشده، چون مسائل و اختلافات دیگری بر آن سایه افکنده است. با این وجود، در دو نوبت طی سال های 1975 و 1990 دو فرصت مهم جهت افراز فلات قاره دو کشور از دسترس خارج شد. مذاکرات ایران و کویت در دهه 1340 ه.ش در چندین دور انجام شد، ولی به نتیجه نرسید. عواملی چون خط مبدا، نقش جزایر و منطقه سابقا بیطرف در افراز نشدن مرز دریایی دو کشور مؤثر بوده اند. پس از سه دهه، مذاکرات دو جانبه مجددا از آذرماه 1379 آغاز گردیده است. عدم افراز مرز دریایی ایران و امارات متحده عربی طی دهه های گذشته با ادعای سرزمینی امارات متحده نسبت به جزایر ایرانی در خلیج فارس مرتبط بوده است. از آنجا که بیش از نیمی از کرانه های خلیج فارس متعلق به ایران است و از طرفی با توجه به کشف منابع عظیم انرژی در بستر خلیج فارس و احتمال وجود منابع عظیم دیگر و پیوستگی آنها، لزوم افراز فلات قاره ایران با سه کشور پیش گفته ضروری است.
-
صفحه 177مدیریت روستایی و چگونگی آن در ایران چند قرن سابقه دارد. بررسی این سابقه از یک سو حاوی نکات قابل توجه در روشهای اداره روستاهاست و از سوی دیگر متاثر از تجربیات گذشته است، که چالشهای گوناگون را بهویژه برای استفاده در آینده روشن می سازد. یکی از نکات بارز روند مدیریت روستایی ایران رویکرد چندگانه ای است که از آن میان می توان به رویکردهای دو مقطع زمانی تا قبل از انقلاب اسلامی و پس از انقلاب اسلامی اشاره کرد. در این باره می توان ابراز داشت که تا قبل از انقلاب اسلامی، تفکرات مدیریت روستایی متکی بر دیدگاه های حاکمان و حکومتها و اعمال قوانین از سوی آنها بود. اما پس از انقلاب، مدیریت روستایی بر محور بینش روستائیان و جامعه روستایی استوار گردید و از اینرو مشارکت روستائیان در اداره روستاها از دهه های قبل در چارچوب قانون به صورت سازمان یافته و فراگیر شکل گرفت؛ بهویژه آنکه پس از سال 1377 و با تاسیس دهیاری ها در برخی روستاها، اداره روستاها به دهیاری ها که برخاسته از بطن روستا هستند، سپرده شد. با این وصف، هر یک از دو مقطع فوق که از منظر اعمال برنامه ها از بالا به پایین و از پایین به بالا نیز قابل بررسی است، در عمل با موفقیتها و چالشهایی روبرو بوده که در مقاله حاضر به برخی از آنها اشاره شده است.
کلیدواژگان: روستا، مدیریت روستایی، دهیاری، شهرستان بهشهر، دهستان پنجهزاره -
صفحه 199
اجرای طرح احیای اراضی بیابانی دشت لامرد در استان فارس از طریق عملیات نهال کاری، بذرپاشی و حفاظتی در سطحی معادل هشت هزار هکتار با استفاده از گونه های مقاوم به خشکی و شوری نظیر آتریپلکس، سمر(کهور پاکستانی) از سال 1374 آغاز گردید. با توجه به اهمیت اجرای طرح مذکور، این تحقیق به منظور بررسی تغییرات خاک و پوشش گیاهی در اثر اجرای طرح انجام شد. در هر منطقه (نهال کاری، بذرپاشی و حفاظتی) تعداد پنج پروفیل جهت بررسی خصوصیات فیزیکی و شیمیائی خاک (بافت، هدایت الکتریکی، اسیدیته، آهک، گچ، نسبت جذب سدیم، املاح محلول سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و کلر) حفر گردید. همچنین خصوصیات پوشش گیاهی از جمله درصد پوشش، تولید، وضعیت و گرایش پوشش گیاهی با استفاده از روش های معمول در هر یک از برنامه های اجرائی تعیین شد. به منظور مقایسه خصوصیات خاک و پوشش گیاهی در مناطق و عمق های مختلف از آنالیز واریانس و جهت گروه بندی میانگین خصوصیات از آزمون چند دامنه دانکن استفاده شد. براساس نتایج حاصله، خاک های منطقه مورد مطالعه دارای میزان شوری زیادی است و سایر املاح موجود در خاک در مقایسه با زمان اجرای طرح، به ویژه در منطقه حفاظتی (بحرانی) افزایش قابل توجه داشته و گسترش منطقه حفاظتی به درون منطقه نهال کاری و بذرپاشی کاملا مشهود است. با توجه به بررسی های انجام شده، از دلایل مهم خشکیدگی نهال ها در منطقه نهال کاری شده طی سال های بعد از اجرای طرح (علی رغم رشد قابل توجه در سال اول) می توان به قطع عملیات آبیاری تکمیلی، برخورد ریشه گیاهان با سخت لایه ناشی از آهک (در عمق 60-30 سانتی متری) و سطح ایستابی بالا و آب شور، آسیب دیدگی ریشه گیاهان به دلیل سله بندی شدید خاک سطحی و سنگینی بافت خاک اشاره کرد.