فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 49 (پاییز 1383)

لغزش، حرکت یکپارچه و ناگهانی حجمی از خاک و مواد سطح دامنه هاست که به پایین دست دامنه ها منتقل می‎شود. وقوع لغزش‎های متعدد در باغ‎های چای نواحی کوهستانی شرق گیلان باعث کاهش سطح کشت چای می‎شود که در نتیجه مقدار تولید چای پایین می‎آید و هر ساله به‎منظور رفع کمبودها و نیازهای مصرفی چای، مقدار قابل توجهی ارز جهت واردات چای از کشور خارج می‎گردد. ضمن آن‎که کاهش تولید چای خسارات مالی زیادی به چایکاران ناحیه وارد می‎سازد. بنابراین شناخت پدیده، معرفی اماکن لغزشی و عوامل و عناصر مؤثر بر لغزش‎ها در باغ‎های چای شرق گیلان می‎تواند به‎عنوان مطالعات پای های برای برنامه ریزان مفید باشد و نتایج حاصل از تحقیق به اقتصاد ناحیه و سطح ملی کمک نماید. این مقاله که خلاصه ای از گزارش نهایی تحقیقی است که در سال 1375 توسط نگارنده به انجام رسیده، با اهداف زیر ارائه می‎گردد: 1) معرفی عوامل و عناصر مؤثر در ایجاد لغزش‎ها و اولویت بندی آنها؛ 2) شناسایی و معرفی مکان‎های لغزشی یا مستعد به رویداد لغزش و اولویت بندی نواحی، به نسبت فراوانی لغزش‎ها.

انسان در دوره های مختلف تاریخی و در فرایند تغییر چشم انداز محیط طبیعی و تبدیل آن به محیط جغرافیایی، سعی در مکان گزینی مناسب جهت فعالیت و سکونت در محل های مناسب نموده است. در گذشته طیف نسبتا اندک فعالیت ها و شاخص های تاثیرگذار، امر مکان یابی را از طریق ارزیابی ذهنی و تخمین کیفی عملی می ساخت، ولی امروزه به علت تنوع و تعدد شاخص های تاثیرگذار از یک طرف و ضرورت توجه به تاثیرات آتی مکان یابی ها بر محیط جغرافیایی از طرف دیگر، سبب شده که تخمین کیفی قابلیت خود را از دست داده و به موازات آن استفاده از شاخص های کمی بیش از پیش ضرورت پیدا کند. مدل ای.اچ.پی (که در این مقاله به معرفی و نحوه کاربست آن می پردازد، یکی از معروف ترین فنون تصمیم گیری چند منظوره برای وضعیت های پیچیده ای که سنجه های چندگانه و متضادی دارند، بشمار می رود و قابلیت آن در برنامه ریزی های متعدد نظیر انتخاب محل سدها، مکان یابی شهرک های صنعتی شهرهای جدید و مکان یابی محل دفن زباله و... به اثبات رسیده است. در این مقاله جهت بیان نحوه استفاده از این مدل در مطالعات جغرافیایی، مراحل مکان یابی توسعه آتی شهر میاندوآب تشریح شده است.

سفرنامه‎نویسی بین ساکنان سرزمین‎های باستانی از بهترین عادات بوده و نزد مسلمانان ساکن در آسیای غربی و ساکنان اروپای کهن که در تمدن یونانی و رمی جای دارند نیز چنین است نکته قابل ذکر در مورد سفرنامه ها، اهمیت آنها نزد خوانندگان آنها در زمانه ما و نحوه اندیشیدن و شیوه برخورد سفرنامه‎نویس با مشاهدات خود بوده است. ما به هنگام خواندن یک سفرنامه، به خردترین نکات تا عمومی‎ترین مسائل توجه می‎کنیم و مترصد هستیم تا از طریق یک سفرنامه، خود را به دنیای حاکم بر شرایط فکری نویسنده آن ببریم. بنابراین مسائلی نظیر بی‎طرف بودن نویسنده، تعلق او به یکی از شیوه های فکری حاکم و تعادل در اندیشیدن، همگی در نوشته های او تاثیرگذار هستند. کتابشناسی مناطق مختلف ایران را بر اساس شرایط مطالعاتی و میزان علائقی که محقق و جغرافیدان ایرانی و خارجی برای آن قائل شده‎اند، می‎توان به گروه های زیر تقسیم نمود: محدوده های مرکزی ایران، محدوده جنوبشرق ایران، جنوبغرب، محدوده های مرکزی ایران،غرب،شرق و بالاخره شمال ایران. آنچه در این نوشتار منظور است، محدوده های شمالی ایران و به ویژه سواحل پیرامونی دریای خزر است. دریای خزر خود دارای مقاطع مطالعاتی متعدد و انگیزه های متحولی است که به هر حال منجر به غنای کتابشناسی این عرصه آبی شده است. قدیمی‎ترین منابعی که درباره دریای خزر در دسترس داریم، مربوط به پیش از اسلام است که البته منابع موجود و قابل استفاده چندان نیست. شاید علت کمبود منابع جغرافیایی مربوط به دوره پیش از اسلام خزر و پیرامون آن را بتوان تحولات سیاسی فراوان و جنگ‎های متعدد دانست. این علل بر تمامی سرزمین ایران پیش از انقلاب مؤثر بوده است و خلا مطالعاتی منحصر به دریای خزر و عرصه های پیرامونی آن نیست.

به لحاظ شرایط حاکم و وجود بستر مساعد (از نظر لیتولوژی، پدولوژی و توپوگرافی)، دامنه های شمالی قوشه داغ از نظروقوع حرکات توده‎ای (لغزش وریزش و...) از ناپایدارترین وهمچنین از نظرتشکیل و توسعه خندق‎ها، از مستعدترین مناطق محسوب می شود. در اثر تشکیل وتوسعه خندق‎ها در منطقه مقدار زیادی از خاک‎های قابل کشت سطوح شیب‎دار در اختیار شبکه های زهکشی قرار می‎گیرند. به همین دلیل بررسی و مطالعه دقیق علل تشکیل وتوسعه خندق‎ها در منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است. در بررسی علل وعوامل خندق‎زایی، نقش عوامل مرفوژنز و توپوگرافی همواره مد نظر قرار دارد. شیب وطول دامنه، اختلاف ارتفاع، شکل دامنه به عنوان مهم‎ترین عوامل توپوگرافی در نحوه جریان رواناب‎ها و افزایش و یا کاهش قدرت فرسایش‎دهی آنها نقش عمده‎ای ایفاء می‎کند. در مقاله حاضر از طریق روش‎های کمی، رابطه عوامل توپوگرافی در توسعه سر خندق‎ها مورد تجزیه و تحلیل کمی قرار گرفته است. نتایج حاصل از این تجزیه و تحلیل‎ها نشان می‎دهد که سهم طول دامنه در طویل شدن خندق‎های منطقه به مراتب بیش از سایر عوامل توپوگرافی دخیل در رشد خندق‎ها است؛ به‎طوری‎که اگر طول دامنه افزایش یابد و سایر عوامل ثابت نگاه داشته شوند، پتانسیل فرسایش خاک در سطوح شیب دار 5/2 برابر افزایش خواهد یافت. سهم دامنه های مقعر که در اثر عمل برفساب و لغزش (و یا به نحوی در اثر تغییر در شیب دامنه ها) پدید می‎آیند، در تشکیل و توسعه خندق‎های منطقه قابل توجه است. خندق‎های متعددی که در پای چنین دامنه هایی پدید آمده‎اند از نقش و سهم مهم دامنه های مذکور در تشکیل و توسعه خندق‎ها حکایت می‎کنند.

شناخت دقیق و هم زمان واقعیت های اقلیمی و پدیده های اکولوژیکی مستلزم بکارگیری روشی است که از کلی گویی در آن اجتناب شده و برمبنایی محکم استوار باشد. طبقه بندی اقلیمی پاپاداکیس که تاکید آن بر نقش عوامل بوم شناختی است، با دارا بودن بیش از 440 زیرگروه اقلیمی و علیرغم پیچیدگی خاص خود چنین امتیازی را دارا است. در این مقاله ضمن معرفی اجمالی روش پاپاداکیس، داده های هواشناسی 38 ایستگاه منتخب در ایران پردازش و با استفاده از روش فوق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. معیارهای این روش عبارتند از: سختی زمستان و گرمی تابستان، طول فصل بدون یخبندان، تبخیر و تعرق پتانسیل، بیلان آبی و توزیع فصلی آن. دستاوردها بیانگرآن است که از نظر شرایط دمایی تابستانی 90 درصد از ایستگاه ها در طبقه پنبه2 و 10 درصد در طبقه ذرت3 قرار دارند. با توجه به شرایط دمای زمستانی، ایستگاه های مورد بررسی از تنوع بیشتری برخوردارند، به‎نحوی که 37 درصد در طبقه مرکبات4، 34 درصد در طبقه جو،5 26 درصد در طبقه گندم6 و 3 درصد در طبقه حاره ای7 قرار دارند. به‎طور کلی ایستگاه های فوق از نظر رژیم حرارتی 40 درصد در گروه جنب حاره‎ای و 60 درصد دارای رژیم حرارتی بری و از نظر رژیم رطوبتی در دو گروه مدیترانه ای (55 درصد) و بیابانی (45 درصد) هستند. شاخص فصلی رطوبت نشان می دهد که 45 درصد از ایستگاه ها فاقد فصل مرطوب می باشند. نتیجه نهایی بیانگر آن است که کل ایستگاه ها در 7 گروه، 11 نوع و 21 تیپ خرد اقلیمی قرار دارند. این امر مبین تنوع زیاد اگروکلیمایی ایران و همین طور توانایی بالای روش پاپاداکیس در نمایش جزئیات و خرده نواحی اقلیمی است.

مقاله حاضر به این سؤال که: اشکال سطحی دشت لوت چه تغییراتی را با توجه به فرآیندهای بادی پنجاه سال گذشته داشته است، پاسخ می‎دهد. دشت لوت در شرق ایران بزرگترین دشت "بیابانی شدید" ایران است. اشکال سطحی دشت لوت ناشی از تحقق پنج وضعیت آتمسفری، عدم وجود پوشش گیاهی، حمله مستقیم یا مایل باد به سطح زمین، فقدان رطوبت کافی در مواد رسوبی سطح زمین و سست بودن مواد سطحی است. تغییر هر یک از وضعیت‎های فوق منجر به تغییر اشکال سطحی لوت خواهد شد.وضعیت کنونی اقلیمی لوت نسبت به وضعیت گذشته آن و با توجه به داده های بادی موجود (عنصر باد) بسیار متفاوت است و چنین مشاهده می‎شود که نسبت به گذشته اقلیمی با خشکی کمتری روبرو است. بنابراین اشکال سطحی در حال حاضر در ارتباط با فرآیندهای بادی تغییرات بسیار کمی دارند. طی بررسی انجام شده، جمع روزهائی که طی پنجاه سال گذشته هوای لوت توام با گرد و خاک بوده 7500 روز بدست آمده است. این رقم نشان دهنده فراوانی بادهای طوفانی است؛ ولی این بادها نسبت به بادهای گذشته اقلیمی از سرعت چندانی برخوردار نیستند. اشکال عمده بادی شامل پهنه های صاف و هموار (ورقه‎ای شکل)1، رشته های عمودی2، گنبدی3، برخان4، شبه برخان5، تپه های عرضی6، انفجاری (گالدیرایی شکل)7، پارابولیک8، خطی یا طولی9 و ستاره‎ای10 است.

از آنجا که بهره‎برداری های کشاورزی در کشور عمدتا در قطعات کوچک صورت می گیرد و کشاورزان با سرمایه های اندک و به تعداد فراوان در اقصی نقاط کشور پراکنده‎اند، در تولید، بازاریابی، تامین اعتبار و تهیه نهاده های تولید دارای مشکلات فراوانی هستند. آنان مجبورند تا دسترنج خود را به واسطه ها و سلف خواران فروخته و از حداقل سود بهره‎مند شوند که بعضا در این بین متضرر می‎شوند. برای جلوگیری از این امر، آنان به تشکیل تعاونی های تولیدی مبادرت ورزیده و زمینه‎ای را بوجود می‎آورند تا با مشارکت فعال، سرنوشت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خویش را بدست گرفته و توسع? مناطق روستایی را محقق گردانند. در این راستا، تحقیق حاضر با استفاده از روش‎های توصیفی- تحلیلی در میان اعضای تعاونی های تولیدی مناطق روستایی شهرستان مشگین شهر به بررسی تاثیر تعاونی های تولیدی در توسع? مناطق روستایی پرداخته است. نتایج حاصل که از طریق تجزیه و تحلیل آماری بدست آمده، نشان می‎دهد که عضویت در تعاونی های تولیدی به ایجاد اشتغال و افزایش درآمد روستائیان و در نهایت به توسع? مناطق روستایی شهرستان مشگین شهر انجامیده است.

استوک گچی قلعه سی در دامنه شمالی رشته کوهستانی میشوداغ در شمالغرب ایران و در ''25?38 عرض شمالی و ''45''33?45 طول شرقی قرار گرفته است.در اواخر دوره پلیوستوسن و در طول دوره هولوسن، تغییرات آب و هوایی در منطقه حاکمیت شرایط انباشتی (آب و هوای سرد و مرطوب) و کاوشی (آب و هوای گرم و خشک) درسطح دامنه ها را به‎دنبال داشته است. بررسی آثار بجای مانده از هر کدام از این شرایط می تواند راه را برای بررسی تغییرات آب و هوایی هولوسن هموار کند. در این مقاله سعی شده است تا با تحلیل وضعیت لیتولوژیکی و اقلیمی منطقه و رابطه بین آنها، پدیده های ژئومرفولوژیکی موجود شناسایی و با تغییرات آب و هوایی منطقه در گذشته در ارتباط گذاشته شوند. دره طوق مانند پای کوه گچی قلعه سی، دره های پرشده، تالوس و مخروط‎های واریزه ای، لغزش‎های دیرینه، وجود اشکال پری‎گلاسیر از قبیل رودخانه های سنگی، مزارع بلوکی و جوش‎های گلی از جمله پدیده های ژئومرفولوژیکی قابل توجه در منطقه می باشند که ایجاد آنها ارتباط مستقیم با شرایط آب و هوایی حاکم در گذشته دارد. بر این اساس، پدیده های موروثی و فعلی سطح دامنه ها با توجه به سن نسبی آنها، در چهار دوره کاوشی و سه دور? انباشتی دسته بندی شده اند.امروزه سطح دامنه ها بیش از هر عامل دیگر تحت تاثیر دستکاری های انسان قرار دارد و عدم برنامه ریزی و مدیریت مناسب موجبات ناپایداری بیش از پیش دامنه ها را به همراه خواهد داشت.

سکونتگاه های غیررسمی، پناهگاه هایی برای درصد بالایی از جمعیت در شهرهای کشورهای در حال توسعه هستند. برآورد شده است که بین 30 تا 70 درصد از جمعیت در سکونتگاه های غیر قانونی یا بدون برنامه ریزی زندگی می کنند. ره یافت‎های مختلفی به وسیله کشورهای مختلف در مراحل مختلف مورد استفاده قرار گرفته‎اند. تجارب جهانی نشان داده که ارتقاء سکونتگاه های موجود به عنوان یکی از جدیدترین و مناسب‎ترین استراتژی ها می باشد؛ اما سؤالی که مطرح می شود آن است که کارآمدترین ره‎یافت‎ها برای دستیابی به این استراتژی و یا به عبارت دیگر این هدف کلی چه می باشد؟ مقاله ارائه دهنده نتایج مطالعه امکان‎سنجی برنامه ارتقاء سکونتگاه های غیررسمی با دیدگاه شهرنگر است. پروژه به وسیله بانک جهانی در سال 1381 برای شهر بندر عباس تامین بودجه شد؛ جائی‎که معضل سکونتگاه های غیررسمی بسیار گسترده و شدید است. نتایج تحقیق تایید کننده عقیده جان ابوت (2002) در این مورد است که نیاز به یک ره‎یافت روش‎گرا برای دستیابی به استراتژی ارتقاء سکونتگاه های غیر رسمی وجود دارد و راه های دستیابی به استراتژی با توجه به شرایط مختلف شهر مورد مطالعه متفاوت است. تحقیق، یک ره‎یافت روش گرا را مورد استفاده قرار داد تا امکان استفاده از استراتژی ارتقاء مورد ارزشیابی قرار گیرد. همچنین چارچوب برنامه ریزی کوتاه مدت و بلند مدت در هم? ابعاد (فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی) به عنوان پایه ای برای دستیابی به این استراتژی طراحی شد. دو استراتژی اساسی: یکی استراتژی توسعه یکپارچه شهر و دیگری پیشگیری فعال انتخاب و ره‎یافت‎های اساسی برای دستیابی به این دو هدف تعیین گردیدند. هدف اصلی همان‎گونه که بانک جهانی تاکید دارد، کاهش فقر می باشد.

نظر به این که تولید مواد غذایی بهتر و بیشتر یکی از مسائل مهم دنیای کنونی بشمار می آید و از آنجا که تولید محصول و قابلیت‎های کشاورزی هر منطقه به هوا و مشخصات اقلیمی آن بستگی دارد‍‍، مطالعه سازه های جوی مؤثر بر کشاورزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. درخت خرما گیاهی است تک لپه ای از خانواده پالماسه، در این خانواده قریب دویست جنس و چهار هزار گونه وجود دارد که در اغلب مناطق (به جز مناطق سرد) می رویند. موطن اصلی خرما را معدودی از محققین، شمال آفریقا و هندوستان دانسته، ولی اکثر دانشمندان و پژوهندگان برآنند که موطن اصلی نخل، بین النهرین بوده و از چهار الی پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح مردمان این سرزمین‎ها به کاشت و پرورش درختان خرما اشتغال داشته اند. عده ای از باستان شناسان پس از تحقیق مفصل پیرامون این موضوع، اظهار داشته اند که کشت خرما در ایران از آغاز سلسله هخامنشی معمول بوده است. استان گلستان با وسعت 20437 کیلومتر مربع، در منتهی الیه جنوبشرقی دریای خزر قرار دارد. از کل مساحت استان حدود را مناطق بیابانی و نیمه بیابانی تشکیل می دهد. مطالعه عوامل اقلیمی استان گلستان نشان می دهد که مناطق شمالی استان که جزء مناطق خشک و نیمه خشک استان محسوب می شوند، دارای شرایط نسبتا مساعدی برای کشت نخل خرما (به ویژه گونه های زودرس) می باشد؛ به این دلیل که مهم ترین عامل رشد نخل یعنی درجه - روز (حداقل 1000 درجه – روز بر مبنای 18 درجه سانتی‎گراد) مهیا است. در این مقاله علاوه بر محاسبه واحدهای حرارتی (درجه – روز)، سایر عوامل اقلیمی مؤثر بر کشت نخل نیز مورد بررسی قرار گرفت و از دیدگاه اقلیمی، مناطق شمالی استان گلستان جهت کشت نخل مناسب تشخیص داده شد.

فرسودگی و تخریب بافت‎های تاریخی شهری در ایران طی چند دهه اخیر چنان ابعاد گسترده ای به خود گرفته که امنیت و هویت مدنی فضاهای شهری را به شدت تهدید می کند. در این مقاله با استناد به سیاست‎ها و برنامه های عمران شهری و آثار و شواهد موجود، سابقه روند بهسازی، نوسازی و بازسازی شهری را بررسی می کنیم. دراین رهگذر هدف اصلی مقاله بررسی و ارزیابی سیاست‎ها، اهداف و برنامه های اجرائی عمران شهری به ویژه در مورد بافت قدیم شهری است. از آنجا که سیاستگذاری و برنامه ریزی جامع و پایدار برای بهسازی، نوسازی و بازسازی بافت‎های قدیم شهری ضمن حفاظت از میراث فرهنگی تاریخی و توجه به سازگاری و انطباق آنها با ساختارهای محیط زیست و ساختارهای فرهنگی موجب توسعه پایدار شهری می شود و از طرفی طرح‎های حفاظت و مقام سازی موجب افزایش ضریب ایمنی بناها در مقابل حوادث طبیعی به ویژه زلزله گردیده و تضمین‎کننده مدیریت بحران شهری و ارتقاء سلامت و بهداشت شهری می شود؛ لذا پرداختن به این موضوع ضروری است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی، تحلیلی، تاریخی اسنادی است. برای ارزیابی سیاست‎ها و برنامه های عمران شهری با توجه به اسناد و مدارک موجود، محتوا، اهداف، راهبردها و اقدامات اجرائی و عملکرد برنامه های توسعه در دوره های برنامه ریزی کشور بررسی و تحلیل شده است. سپس با در نظر گرفتن جنبه های مرتبط با بافت‎های قدیم شهری، رویکرد حاکم، جامعیت، تطابق و عدم تطابق برنامه ها با توجه به تاثیرات آنها بر بافت قدیم شهری بررسی و مورد ارزیابی قرار گرفته است.

بدون شک دستیابی به توسعه پایدار از اهداف والای هر جامعه‎ محسوب می‎گردد و تعدیل نابرابری ها مستلزم شناخت ضعیف‎ترین و ناپایدارترین روستاها است. حداقل نمودن حداکثر ضعف در روستاها نه بر اساس حجم و اندازه آنها، بلکه بر اساس جایگاه و نقشی که در سیستم به عهده دارند، از اهداف اصلی این مقاله است. در حال حاضر مهاجرت در ایران به عنوان یک فرآیند مفید برای حل مشکلات و تقاضای رو به رشد صنایع و خدمات قلمداد نمی‎شود؛ بلکه برعکس، مشکلاتی را بوجود می‎آورد که شروع آن، افزایش نیروی مازاد در شهرها و بیکاری است. عوامل و توان‎های محیطی از جمله توپوگرافی، شیب، دما، بارندگی، آب و قابلیت اراضی تاثیر بسزائی در حجم مهاجرت و خالی شدن روستاها دارند. ناتوانی این اجتماعات به دلایل مختلف ساختاری موجب عدم توانایی آنها در مقابله با عوامل طبیعی از جمله خشکسالی، سیل، زلزله، کمبود آب، رانش زمین و فرسایش خاک گردیده و در نهایت، مغلوب شرایط و عوامل نامساعد طبیعی گشته و مجبور به مهاجرت و رها کردن سکونتگاه خود شده‎اند که در نتیجه، چنین روستاهائی به مناطقی غیرمسکون و خالی از جمعیت تبدیل شده‎اند. نتایج تحقیق حاضر، پهنه های آسیب‎پذیر را مشخص نموده و روستاهای مستقر در این پهنه ها را که بیشترین حجم مهاجرت را داشته و اغلب مهاجرت آنان به صورت بنه‎کن در آمده، تحلیل می‎نماید. نتیجه این روند موجب بلااستفاده شدن منابع طبیعی و انسانی گردیده و منجر به مشکلات شهری فراوانی شده است.