نشریه پژوهش های قرآنی
سال سیزدهم شماره 1 (پیاپی 55، بهار و تابستان 1386)

چکیده: این مقاله نخست به پیشینه تاریخی خانواده، خویشاوندان و گونه تعامل آن دو، از منظر برون دینی و قرآنی اشاره می کند. سپس به توضیح دیدگاه قرآن راجع به نقش خویشاوندان در تحکیم پایه های خانواده می پردازد. در این راستا از راهکار حقوقی و اخلاقی سخن می گوید و زمینه هایی چون یافتن همسر همسان، پایداری، استقلال و اصلاح روابط تنش آلود را مورد بررسی قرار می دهد.

چکیده: این نوشتار به نقش تربیتی مادران در نهاد خانواده پرداخته و در بخش درآمدی نقش های سه گانه طبیعی زنان: دختر، همسر و مادر خانواده را به بحث نشسته و به این نتیجه رسیده است که قرآن بیشترین ستایش را از زنان در نقش مادری داشته و در تقسیم وظایف میان زن و شوهر کار تربیت فرزندان را به مادران سپرده است. رهیافت به این وظیفه سپاری از سوی قرآن به باور نویسنده از دو راه میسر است. دستورات صریح قرآن در واگذاری تربیت فرزندان به مادر و ارائه الگوهای موفق مادران مربی که در این میسر به سه نمونه از مادران الگوی قرآنی اشاره شده است: مادر مریم، مادر عیسی(ع) و مادر موسی(ع).
در پایان پژوهش، نویسنده به اثبات این مدعا پرداخته است که راز ستایش قرآن از مادران، نقش عمده و سرنوشت ساز آنان در تربیت فرزندان و نسل آینده اجتماع است.

چکیده: در این نوشتار خشونت خانوادگی به عنوان یکی از بحران های خانوادگی به بحث و بررسی گذاشته شده است. نویسنده پس از آنکه خشونت خانوادگی در ایران را گزارش می کند. از تعریف خشونت و پیشینه آن، خشونت خانوادگی دریک خانواده هسته ای، خشونت گرایان و قربانیان و نیز انواع خشونت همچون خشونت جسمی، روحی و روانی و مالی با توجه به آیات وحی سخن می گوید.
حسادت، باورهای ناروا، مشکلات اقتصادی، بیماری، بدآموزی، بدگمانی، کبر و خودبینی، حب دنیا، شهوت، خستگی، از عوامل اصلی خشونت در آیات وحی معرفی شده اند.
والدین در مدیریت خشم باید نیکو رفتاری کنند. روحیه اعضای خانواده زا بشناسند، از قربانی خشونت حمایت کنند و با خشونت گر برخورد کنند و ایجاد مهر و محبت در میان اعضای خانواده نمایند.
تغییر وضعیت جسمی، سکوت، گوش دادن به سخنان خشونت گرا، توجه به آثار خشونت و وضو گرفتن از راه های کنترل خشم شناخته می شود. از سویی دیگر حکومت ها با وضع برخی قوانین و مقررات می توانند در راستای کنترال خشم قدم بردارند.

چکیده: در این مقاله از عوامل اصلی و فرعی، داخلی و خارجی استحکام خانواده بحث شده است. نویسنده از محبت و عشق واقعی، احساس نیاز عاطفی، نیاز جنسی، و داشتن فرزند، به عنوان مهمترین عوامل استحکام خانواده یاد کرده است، که عوامل بیرونی و قوانین کشورها و فرهنگ جامعه می تواند این عوامل را تشدید یا تضعیف کند. سپس از تاثیر منفی منافع و اغراض دیگران، دخالت های جاهلانه، حتی از روی دوستی و به اصطلاح محبت و عوامل درشت و ریز دیگری که در حاشیه خانواده هستند در فروپاشی خانواده سخن گفته است.

چکیده: امامت ابراهیم (ع) از موضوعاتی است که در معنا و حقیقت آن دیدگاه های گوناگونی از سوی مفسران مطرح شده است. این نوشتار با بررسی چهار دیدگاه: امامت به معنای نبوت، رهبری سیاسی، پیشوایی پیامبران و راهنمایی باطنی به نقد و ارزیابی آنها پرداخته و خود با ارائه دیدگاه پنجمی (امامت به معنای پیشاهنگی در عمل) بر این باور است که این دیدگاه با آیات قرآن سازگارتر می نماید.

چکیده: از جمله مبانی فکری شیعه، عقیده به «امر بین الامرین» است. در این نوشتار سعی شده است درستی و استحکام نظریه «امر بین الامرین» با استناد به اصل توحید افعالی و خالقیت استقلالی خداوند، اصل اصیل علیت و نیز اصل مراتب تشکیلی وجود نشان داده شود. نویسنده کوشیده است به اجمال و در حد ضرورت آیات قرآن را در یک منظومه مرتبط و دسته بندی ریاضی گونه و قابل مقایسه قرار دهد و با نشان دادن نظارت برخی عناصر متن بر برخی دیگر، گروه های مختلف آیات قرآن را با ارجاع به اصول موضوعه و محکمات خود متن فهم نماید و از دسته بندی گروه های مختلف آیات قرآن که بیش از ده گروه است به دلالت جامعه میان آنها که نظریه قویم «امر بین الامرین» دست یابد.

چکیده: در این نوشتار، پس از نگاهی اجمالی به آیات صفات خبری خداوند، تفکر ظاهرنگری نسبت به آیات صفات، منشا پیدایش و شکل گیری این تفکر، اوج و افول های آن در مقاطع مختلف تاریخ، پیامدها و آثار منفی آن در فرهنگ اعتقادی مسلمانان به تصویر کشیده شده است.
از صاحب نظران و فرقه های کلامی و مذهبی که در پرورش اندیشه ظاهر نگری و انتساب صفات ظاهری انسان گونه به خداوند تلاش می ورزیدند، یاد می شود. از همفکران جریان ظاهرنگری که در بسترهای گوناگون تاریخی در جهت تعدیل دیدگاه های دیگر همسانان خود تلاش های لازم را به عمل می آورند، نیز سخن گفته شده است.

چکیده: روش تفسیر قرآن در دوره معاصر با روش های سنتی تفسی در سده های پیشین تفاوت هایی آشکار دارد. از جمله وجوه تمایز آنها، رهیافتی نوین در تفسیر آیات و سوره های قرآن که نظریه انسجام در قرآن نام گرفته است؛ بدین معنا که میان آیات و سوره های قرآن یکپارچگی و وحدت محتوایی و مضمونی وجود دارد. هر چند نظیر این دیدگاه در برخی تفاسیر سنتی ذیل عنوان تناسب آیات و سوره های قرآن قابل ردیابی است. ولی تلقی مفسران پیشین از این موضوع اساسا متفاوت بوده و بدین سبب در گذشته هیچ گاه به منزله یکی از اصول و مبانی در تفسیر قرآن بدان توجه نشده است.
در مقاله حاضر نخست با مروری اجمالی بر تاریخچه این موضوع، جایگاه این نظریه در سنت تفسیری اسلامی و تفاوت تلقی سنتی و نوین از آن تبیین شده است و آنگاه با معرفی و تحلیل آرای تفسیری حمید الدین فراهی و امین احسن اصلاحی از مفسران و اندیشمندان دوره معاصر از شبه قاره هند، رهیافت ایشان به مثابه روشی تازه در تفسیر قرآن شناسایی شده است.
در این مقاله نشان داده شده است که این دو، یکپارچگی و انسجام سوره های قرآن را اصل اولیه در تفسیر قرآن تلقی کرده اند و در نتیجه دیدگاه تفسیری نظام یافته تر و جامعه نگرتری نسبت به دیگران عرضه کرده اند.

چکیده: «تدبر» اصلاح ویژه ای است که کلام وحیانی، آن را تنها برای غور و ژرف اندیشی در کل قرآن برگزیده است، و کاربردی جز در قرآن شناسی ندارد.
در محافل و منابع قرآنی و در حلقه های تفسیر، کلام و اخلاق، تا به حال از واژه تدبر و از ریشه و مشتقات و مفهوم آن، سخن بسیار رفته است. اما چه بسا که در مفهوم شناسی آن، در تعابیر مترادف گونه ای همچون، تفکر، تعقل، تفقه، تذکر، آینده نگری و نیوشیدن کلام حق باجان و دل متوقف مانده اند.
این که جایگاه هر یک از تعابیر و واژه ها در چیدمان سخن وحی چگونه بوده؟ در سامانه وجودی انسان با کدام یک از حواس شناخته شده در ارتباطند؟ چه ارتباط معناداری میان آنها وجود دارد؟ هر کدام چه نقشی را در روح و روان انسان ایفا می نمایند؟ هر کدام چه نقشی را در روح و روان انسانی ایفا می نمایند؟ تدبر با واژه های مشابه خود چه وجوه اشتراک و افتراقی دارند؟ پرسش هایی هستند که تا کنون چندان مورد توجه قرار نگرفته است.
مقاله حاضر، این پرسش ها را با استناد به دلایل قرآنی و گاه روایی، پاسخ گفته و در حد خود، نقاب از عروس معنای تدبر باز می گشاید.

چکیده: یکی از مباحث جدی و اساسی علوم قرآنی بحث نسخ در قرآن است اهمیت این بحث را از روایات ائمه(ع) که در این باره رسیده می توان فهمید. این مقاله، نسخ در قرآن را از دیدگاه شیخ طوسی (ره) با استفاده از دو کتاب»التبیان فی تفسیر القرآن«و»العده فی اصول الفقه«ایشان مورد بررسی قرار داده است.
نسخ در قرآن بر سه قسم قابل تصور است: نسخ حکم بدون لفظ. نسخ لفظ بدون حکم، نسخ حکم و لفظ با هم.
نسخ حکم بدون لفظ بدین معناست که آیه ای در قرآن ثابت است ولی مفهوم و مفاد تشریعی آن منسوخ گردیده و عمل به آن جایز نیست. از دیدگاه علمای شیعه تنها همین نوخ نسخ است که در قرآن جایز است و دو قسم دیگر به تحریف قرآن می انجامد و باطل است. شیخ طوسی برای هر کدام از ناسخ، منسوخ و نسخ شرایطی ذکر کرده است. از جمله شرایط ناسخ اینکه باید منفصل و متاخر از منسوخ بوده و امری قطعی و علمی باشد نه ظنی. و از شرایط کلی نسخ نیز اینکه در احکام شرعی و تکلیفی جاری می شود و نه در احکام عقلی و تکوینی.
مرحوم شیخ وقوع نسخ را در امر و نهی و یا در خبری که متضمن امر یا نهی است صحیح می شمارد. همچنین ایشان نسخ کتاب به کتاب و سنت به سنت را در صورتی که از نظر دلالت مساوی باشند جایز می شمارد. همین طور نسخ کتاب به سنت و سنت به کتاب را در صورتی که سنت خبر مقطوع و متواتر باشد جایز می داند. شیخ طوسی برای شناسایی ناسخ و منسوخ دو راه بر شمرده است:1- ناسخ با دلالت لفظی دلالت بر نسخ کند.
2- ناسخ از جهت معنا اقتضای نسخ داشته باشد.

چکیده: قرآن، کتاب آسمانی و حبل المتین هویت بخش مسلمانان در طول تاریخ است. در باور پیروان دین اسلام، این کتاب، دستورنامه ای غنی و ارزشمند برای تربیت همه جانبه انسان در عرصه های فردی و اجتماعی و در همه زمان ها و مکان ها، و از جمله در دوران معاصر، است. لکن اثبات این امر و دفاع از آن نیازمند توجه به نکته ها و مباحثی است که نوشتار حاضر عهده دار بررسی برخی از آنهاست. مفروض و مدعای این مقاله آن است که بدون توجه به این نکته های کلیدی، فرایند پژوهش درباره توانایی قرآن برای پاسخگویی به نیازهای جامعه معاصر، و دفاع از این امر، با سختی ها و اشکال های فراوان روبرو خواهد شد. در نوشتار حاضر، با رویکردی نظری - کاربردی، پس از تبیین ضرورت های بحث، برخی از نکته هایی که در بررسی و تحقیق پیرامون موضوع زندگی و زایندگی قرآن در دنیای امروز توجه به آنها لازم است بیان خواهد شد. این بایسته ها در ذیل عنوان هایی چون موضوع شناسی، قرآن شناسی، مخاطب شناسی، روش شناسی، و آسیب شناسی صورت بندی شده است.

چکیده: شناخت صحیح و دقیق آیات و سوره های مکی و مدنی از مهم ترین قرینه های لازم در تفسیر و تبیین وحی آسمانی و الهی قرآن به شمار است. با وجوداین ضرورت، مفسران و قرآن پژوهان در موارد متعددی از این توشه و زاد راه محرومند! گو اینکه عالمان تیزبین و ژرف اندیش قرآنی از تدارک و تامین این توشه ضروری دست نشسته، خویش را درگیر امر نموده و در صدد بازیابی هر چه بیشتر و بهتر آن بر آمده و تلاش های قابل ارجی را سامان بخشیده اند.
این مقاله به بررسی و تحلیل دیدگاه»سید قطب«، که یکیاز مبرزترین مفسران قرآن است، در شناخت آیات و سوره های مکی و مدنی و ضرورت اهمیت این شناخت پرداخته و بر آن شده تا کنجکاوی ها و موشکافی های این مفسر پر ارج را در این عرصه بنمایاند.

چکیده: این مقاله به منظور بررسی موضوع «غلو» در قرآن نگاشته شده است. نگارنده در آغاز به بیان مفهوم لغوی «غلو» می پردازد. آن گاه براساس مفهوم «غلو» مصادیق و نمونه های آن را در قرآن بررسی می کند.
غلو شیطان، غلو فرعون، غلو یهود و نصاری، غلو بت پرستان، غلو نسبت به رهبران دینی و آسمانی موضوعات مورد توجه این مقاله است.