پژوهشنامه ادبیات و علوم انسانی
پیاپی 41-42 (بهار و تابستان 1383)

منابع انسانی نقشی محوری در توسعه پایدار هر کشوری ایفا می کند و کشورهای پیشرفته با ادغام منطقی سرمایه طبیعی و انسانی است که توانسته اند به توسعه اقتصادی و اجتماعی مطلوب دست یابند. این در حالی است که نیروی انسانی ماهر کشورهای توسعه نیافته پس از اتمام دوره تحصیلی خود، ماحصل اندوخته های علمی خود را در اختیار کشورهای مادر قرار می دهند. این تحقیق در راستای تبیین جامعه شناختی پدیده جابه جایی نیروی کار ماهر در سطح بین الملل و عوامل مؤثر بر آن شکل گرفته است. رهیافت نظری مورد استفاده نگرش سیستمی است که نتیجه تلفیق تئوری های اقتصاد نئوکلاسیک، بازار دوگانه نیروی کار، اقتصاد جدید مهاجرت، نظام جهانی و تئوری های شبکه و نهادی است. در این مطالعه از دو روش پیمایش و تحلیل ثانویه در سطوح خرد و کلان استفاده گردید. برای تحلیل داده ها، تکنیک های آماری تحلیل تشخیصی و الگوسازی معادلات ساختاری مورد استفاده قرار گرفت. یافته های این تحقیق در سطح خرد نشان داد که چهار متغیر سطح کیفی زندگی، آزادی، توسعه فرهنگی و درآمد توان پیشگویی عضویت افراد را در دو گروه مهاجران و غیرمهاجران دارند. همچنین نتایج سطح کلان نشان داد که تعیین کننده های اقتصادی، دموکراسی و نابرابری بر میزان جذب و دفع نیروی کار ماهر تاثیرگذار هستند. برای مدیریت این پدیده دو استراتژی حفظ و بازیافت نیروی کار ماهر پیشنهاد می شود.

این مقاله مایل است توجه جامعه شناسان را به این جلب نماید که پرداختن به متغیرهای اجتماعی بدون در نظر گرفتن عناصر زیربنایی فرهنگی، امکان تبیین کافی از مسائل را نمی دهد. بدین منظور، به علت محدودیت، از بین عناصر مختلف فقط به سه عنصر فرهنگی: نظام ایلی، دولت ستیزی و ساختار فئودال اشاره می شود. نظام ایلی گرچه در گذشته کارا بوده است، اما امروز به شکل مدرن خود کارکرد منفی دارد. نظام حکومتی با نظام ایلی عموما مرتبط بوده است. بدین علت زمینه تضاد با رقبا را فراهم می ساخته، از جانب دیگر پذیرش و مشروعیت مردمی را از دست می داده و عنصر دولت ستیزی را پرورش داده است. ساختار فئودال که به شکل مدرن ظاهر می شود، زمینه نابرابری و تضاد و کاهش انسجام را فراهم می آورد. این عناصر که زمینه تاریخی دارند و امروز به شکل مدرن ظاهر می شوند، به طور متقابل یکدیگر را تشدید می نمایند.

گفتگوهای رسمی و غیررسمی و همچنین آمار رسمی حاکی از افزایش میزان کجروی های اجتماعی در بین نوجوانان و جوانان است. اما آمار رسمی جرایم همواره، بخش آشکار شده واقعیت کجروی های اجتماعی را نشان می دهند. با استفاده از روش "خودگزارشی" در پژوهش های پیمایشی می توان نیمه پنهان واقعیت جرایم و کجروی ها را هم تا حدی رصد کرد. مقاله حاضر حاوی اطلاعاتی درباره فراوانی انواع کجروی های اجتماعی در بین نوجوانان تهران است، که بر اساس روش "خودگزارشی" به دست آمده است. در این مقاله ابتدا روش خود گزارشی به عنوان سنجه به کار رفته در این پژوهش معرفی و ارزیابی می شود، سپس یافته های این پژوهش درباره فراوانی انواع کجروی های اجتماعی، با تاکید بر کجروی های فرهنگی، به صورت توصیفی ارائه شده و رابطه آن با برخی از متغیرهای اجتماعی بررسی می شود. در پایان با توجه به فراوانی کجروی های فرهنگی در بین نوجوانان، دلالت های این امر برای برنامه ریزی فرهنگی مورد بحث قرار می گیرد.

پدیده شهرنشینی، با قدمتی طولانی، با آینده ای پیچیده تر از امروز روبرو است. شواهد موجود نیز صحت آن را بی نیاز از اثبات نشان می دهد. زیرا اگر طی سی سال گذشته، جمعیت شهری جهان به بیش از دو برابر رسید، بر اساس پیش بینی های مقرون به صحت سازمان ملل، طی سی سال آینده نیز به ویژه در کشورهای پرجمعیت در حال توسعه چنین خواهد بود. این پدیده پیوسته، دو وجه هزینه و فایده را در خود داشته، و در هر حال یکی از عناصر مهم در محاسبه شاخص های مختلف اقتصادی و اجتماعی و سیاست گذاری ها بوده است. چهار محور جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی، در استمرار تحولات آینده درخور مطالعه اند. توسعه بی وقفه شهری در این محورها، برخورداری از مدیریت علمی و اثرگذار برای مقابله با چالش های جدید، توزیع امکانات بر اساس سیاست های متناسب با اوضاع و درک مجدد از مسائل با رعایت قواعد بازی در سطوح ملی و جهانی را اجتناب ناپذیر ساخته است.

دانشمندان اجتماعی سرمایه انسانی را منبعی با ارزش و بی پایان تلقی می کنند، کار انسان و مهارت های تجربی و دانش او به شدت مورد توجه آنان است. با این که «کار یدی» در دوره باستان مورد بی مهری دانشمندان (از جمله ارسطو در یونان) بود، اما هر چه به تمدن صنعتی نزدیک تر می شویم، «کار» ارزش خود را بیشتر باز می یابد و پیچیدگی این مقوله بیشتر می شود. اما مسئله ای که در کشور ما وجود دارد این است که کار از ارزش و اعتبار لازم نزد مردم برخوردار نیست و بسیاری از مسائل جامعه نیز از نگرش منفی به کار شکل گرفته است. در صورتی که نگاهی به فرهنگ و ادب گذشته ایران نشان می دهد که کار تا به چه میزان اهمیت داشته است. کار در فرهنگ و ادب ما به ویژه ادبیات منظوم و شعر ایران مورد تحسین و توجه بوده است. در این مقاله با انتخاب سه شاعر کلاسیک ایران، با استفاده از روش اسنادی به مطالعه کار در شعر آنان پرداخته می شود. این مطالعه نشان می دهد که: 1) فردوسی به عنوان نماینده دوره باستان به نقش کار کشاورزی در عرصه تولیدی کشور توجه می کند، 2) سعدی، به عنوان شاعری جهان دیده و مصلحی اجتماعی کار را به شکل سخت و سنگین آن مورد توجه قرار می دهد و تقدس برای آن قائل است و به آن با دیده احترام می نگرد، 3) کار در دیدگاه مولوی با تحرک و دینامیسم ویژه ای همراه است. او کسب روزی و تلاش و کوشش را حرکت به سمت پروردگار می داند.

نوربرت الیاس با تاکید بر ضرورت توجه به نسبی بودن تاثیر عوامل مختلف در صورت بندی ها و فرایند های اجتماعی و نیز توجه به صیرورت تاریخی آن ها، پایه های "جامعه شناسی آرایشی" یا به تعبیری دیگر از خود او، "جامعه شناسی فرایند" را مستحکم ساخته است. در واقع هنر اصلی الیاس ایجاد سنتز یا ترکیبی مناسب از آثار کنت، دورکیم و وبر است. او بر آن است که آدمیان را باید در تعامل و وابستگی متقابل به یکدیگر مورد شناسایی قرار داد. زندگی انسان ها وابسته به آرایش های مختلفی است که روابط آن ها با یکدیگر، آن را شکل می دهد. این آرایش ها مدام در حال تغییرند و در جریان این تغییر، با شیوه های متنوعی نظم پیدا می کنند. بنابراین، برای شناخت صحیح و دقیق رویدادهای اجتماعی باید فرایند و ماهیت آرایش های موجود را به خوبی درک کنیم او زندگی اجتماعی را به یک بازی تشبیه می کند که هر یک از حرکت های بازی کنان فقط با شناخت آرایش تیمی و حرکت های قبلی امکان پذیر خواهد بود. پس مفهوم آرایش ناظر بر شبکه های متداخل و به هم پیوسته ای است که کنش افراد را به یکدیگر می پیوندد و آنان را هم به انجام کارهایی قادر می سازد و هم از انجام کار هایی باز می دارد. حتی گروه های متخاصم نیز با یکدیگر روابط و در نتیجه بر یکدیگر تاثیرات متقابلی دارند. محور این آرایش های متغیر، نوعی تعادل قدرت متحرک است که گاه به این سو و گاه به آن سو می رود. قدرت عامل توانایی بخش و در عین حال، محدود کننده ای است که بر روابط انسانی حاکم است. به نظر می رسد که آشنایی با مبانی، ساختار و ساز و کارهای جامعه شناسی آرایشی گذشته از جنبه نظری آن، می تواند ما را در شناخت ماهیت آرایش های اجتماعی موجود و تحولات گوناگون و پرشتاب پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به ویژه سال های اخیر به عنوان یکی از عوامل زمینه ساز آینده، مدد دهد.

در این مقاله کوشش خواهد شد تا مفهوم طبقه از دیدگاه بوردیو معرفی شود. مفهومی که او تحت تاثیر مارکس، وبر و ساخت گرایان فرانسوی برای انجام تحقیقات تجربی و نظری به وجود آورده است. از نظر بوردیو دو مفهوم اصلی به طبقه مربوط می شوند: 1) سرمایه 2) عادت واره. در اینجا تاثیر متفکران کلاسیک مشهود است. بوردیو با خلاقیت کامل مفاهیم جدیدی ساخته است که بتوان از آن در سطح یک چارچوب نظری کلان برای هر جامعه قشربندی شده استفاده کرد. هدف او خلق یک مفهوم نیست که فقط در جامعه فرانسه قابل استفاده باشد. او یک جامعه شناس متبحر و یک نویسنده برجسته است. بوردیو کوشش کرده است تا مفهوم طبقه را در سطح تحقیقات تجربی گسترش دهد. آثار او انباشته از تحقیقات تجربی با استفاده از روش های آماری پیشرفته است. در کتاب های تمایزها و اشرافیت دولتی بحث مفصلی درباره مفاهیم سرمایه، عادت واره و شیوه زندگی و رابطه آن با طبقه مطرح می سازد که به همراه خود تحقیقات تجربی جالبی را در جامعه فرانسه ارائه می دهد. امید است که با ارائه این مفهوم راه برای تحقیقات تجربی در ایران گشاده تر شود..

مشارکت سیاسی یکی از معیارهای توسعه سیاسی به طور خاص و توسعه به طور کلی است. هدف از این تحقیق بررسی و شناخت عوامل اجتماعی مؤثر بر مشارکت سیاسی روستاییان است. برخی از این عوامل که در نظریات دانیل لرنر، اینکلس و اسمیت، رابرت دال، لیپست و هانتینگتن به عنوان عوامل نوسازی کننده جامعه و رواج دهنده اشکال جدید رفتارهای اجتماعی بیان شده اند عبارتند از: وضعیت اقتصادی، شغل، تحصیلات، ارتباط با شهر، استفاده از وسایل ارتباط جمعی. علاوه بر این، برخی عوامل روانشناختی مانند احساس بی قدرتی و اعتماد به دولت به عنوان متغیرهای واسط مورد بررسی قرار گرفته اند. فرضیه اصلی تحقیق این است که با بهبود شاخص های اجتماعی مشارکت سیاسی افزایش یافته است. این فرضیه در دو بعد مشارکت سیاسی رسمی و غیررسمی مورد بررسی و سنجش قرار گرفت. روش تحقیق، روش پیمایشی بود که با استفاده از تکنیک پرسشنامه انجام شد. جامعه مورد مطالعه سرپرستان خانوارهای روستایی دهستان اشکی حومه شهرستان بوشهر بود. با استفاده از نمونه گیری چندمرحله ای سه روستای چاه کوتاه، آب طویل و تل اشکی که معرف سه سطح توسعه یافتگی بالا، متوسط و پایین بودند به طور تصادفی انتخاب شدند. نتایج تحقیق حاکی است که مشارکت سیاسی غیررسمی همراه با افزایش سطح تحصیلات، ارتباط با شهر و استفاده از رسانه های گروهی افزایش یافته است. اما مشارکت سیاسی رسمی تنها در سطح متوسط ارتباط با شهر و تحصیلات ابتدایی بیشتر شده است و پس از آن رو به کاهش داشته است. به علاوه، مشارکت رسمی همبستگی مثبت بالایی با اعتماد به دولت داشته است. این موضوع نشان می دهد که مشارکت سیاسی غیررسمی بیش از جنبه رسمی مشارکت با شاخص های توسعه و تاییدکننده نظریات نوسازی رابطه دارد.

راهبرد نظری این مقاله، با تدوین مفاهیم اصلی مدل های رقیب فروپاشی دولت در سطحی انتزاعی تر، سعی دارد این مدل ها را در یکدیگر ادغام کند. مدل جمعیتی برگرفته شده از کار گلدستون، بر این نکته تاکید دارد که وقتی نهادهای اقتصادی و سیاسی، خیلی خشک و متصلب باشند، رشد سریع جمعیت می تواند فروپاشی دولت را موجب شود. مدل جغرافیای سیاسی برگرفته شده از کارهای اسکاچپل و کالینز، استدلال می کند که در صورت ضعف شدید دولت و غیرمولد بودن اقتصاد، شرایط وخیم جغرافیای سیاسی می تواند فروپاشی دولت را موجب شود. مدل های رقیب فروپاشی دولت، به عنوان مسیرهای جایگزین و در تعامل با یکدیگر، مفهوم سازی شده اند، به گونه ای که تغییر فشار جمعیت و شرایط جغرافیای سیاسی، بسته به میزان قدرت دولت و قدرت تولید، ممکن است میل به انسجام یا از هم پاشیدگی ایجاد کنند. مدلی که چهار بعد قدرت دولت اقتصادی، نظامی، سیاسی و اجرایی را تشریح می کند، به این منظور ساخته شده است تا مفهوم سازی های متعدد از دولت در ادبیات مربوط به فروپاشی دولت را در یکدیگر ادغام کند. همچنین، مسیر سوم این مدل معتقد است، رشد سریع بازار، در صورتی که قدرت دولت خیلی کم باشد، می تواند میل به از هم پاشیدگی ایجاد کند. مدل ترکیبی، امکان درک این معنا را به ما می دهد که وقتی میل به انسجام / از هم پاشیدگی توسط یک مسیر ایجاد شود، ممکن است با مسیر دیگر، تشدید یا تضعیف گردد.

در درس روش تحقیق دوره فوق لیسانس جامعه شناسی ما جدیدترین مقالات را از معتبرترین مجلات امریکایی مطالعه می کردیم و همراه با آن خصوصیات نویسندگان را. از آن جا که از یک طرف نیاز به ارتباطات بین المللی و کسب جدیدترین اطلاعات برای ایران مورد نظر بود و از طرف دیگر ما با درک برخی از روش های جدید مشکل داشتیم و پس از جستجو در ایران کسی قادر به پاسخگویی سؤالات ما نبود و دانشجویان دوره دکتری ما نتوانستند افرادی را بیابند که بتوانند نیازهای جدید آماری آن ها را برطرف نماید، ما در پی دعوت از یک استاد خارجی برآمدیم.
به منظور رفع این نیاز، اگر ما می خواستیم یک استاد آلمانی را دعوت کنیم، هم چنان که یک بار تجربه شد سوءظن ارتباط شخصی مطرح می شد و هم یک استاد آلمانی از نظر زبان انگلیسی احتمالا نمی توانست به درک متقابل زیاد کمک کند. لذا استادان امریکایی هم از نظر دانش جدید و هم از نظر زبان و همچنین از نظر فرهنگی (انعطاف پذیری فرهنگی) مناسب تر به نظر رسیدند. حال اگر ما از دانشگاه مدیسون کسی را دعوت می کردیم باز سوءظن داشتن ارتباط شخصی مطرح می شد. مضاف بر آن بنده در این فکر بودم که باید استادی برجسته و در عین حال جوان تر از خود را دعوت کنیم که سن او تا بازنشستگی فاصله داشته باشد، تا اساتید جوان و دانشجویان دوره دکتری بتوانند از او طولانی تر بهره ببرند. از این رو، پس از تایید اعضای محترم گروه جامعه شناسی و اجازه هیات رییسه محترم دانشگاه، به بررسی شرایط دانشمندان مختلف، از جمله مطالعه شرح حال، عکس و آثارشان پرداختیم و در پایان با توجه به جمیع جهات آقای پرفسور مایکل هاوت از دانشگاه برکلی را برگزیدیم. زیرا ایشان علاوه بر داشتن بالاترین سطح جامعه شناسی که در مقاله و آثارش به چشم می خورد، عضو پیوسته فرهنگستان ملی علوم امریکا، (یعنی جایی که برندگان جوایز نوبل و قوی ترین دانشمندان جهان هستند) نیز می باشد. همچنین آزادگی و گرایش او در انتخاب وی نیز مؤثر بود. زیرا او کسی بود که به عنوان یک محقق معتبر ثابت کرد که رییس جمهور امریکا آقای جورج بوش در انتخابات تقلب کرده و این مطلب را در یک برنامه تلویزیونی ابراز کرده بود.
لذا با آقای هاوت مکاتبه شد. اما ایشان در اولین عکس العمل، پاسخ کوتاه و صریح "نه" را دادند و من در نامه بعد از او تشکر کردم و پاسخ منفی او را پذیرفتم. در عین حال متذکر شدم که من فکر کردم این راه خوبی بود که جوامع بتوانند به درک متقابل برسند؛ اما حالا که شما نه گفتید، بسیار خوب، خداحافظ. چند روز بعد، بدون انتظار، نامه ای از او دریافت کردم که "من می آیم، اما نه در اکتبر 2004، بلکه در ماه مه 2005". ما هم پذیرفتیم. سپس به آمادگی شرایط پرداختیم. ابتدا موافقت قبلی هیات رییسه دانشگاه تجدید و قطعی شد، سپس با مقامات محترم وزارت امور خارجه برای گرفتن ویزا ارتباط برقرار شد. بعد نوبت آماده ساختن محل زندگی مناسب و کلاس درس رسید. خوشبختانه به فضل الهی همه مراحل به بهترین وجه انجام شد و بیشتر این بار بر دوش خانم حمیرا ندیمی بود و ایشان در این زمینه زحمات زیادی را متقبل شدند. مکاتبات ما و مطالب ذکر شده از یک طرف و بررسی آقای هاوت در اینترنت درباره ما، اعتماد او را جلب کرده بود، تا جایی که وقتی از او خواستیم به علت ارزان تر بودن با پول خودش در کالیفرنیا بلیط هواپیمای خود و خانمش را بخرد، او پذیرفت.
بالاخره در حدود ساعت30: 1 سوم خرداد 1384 ایشان همراه با خانمش وارد فرودگاه تهران شدند و ما به لطف پلیس فرودگاه توانستیم ایشان را در اولین نقطه ممکن در داخل ساختمان فرودگاه استقبال کنیم و به محل زندگیشان در خوابگاه آماده شده، ببریم. این استقبال در فرودگاه و همچنین محل زندگی منطبق بر قول های داده شده بود. لذا در این برخورد اول یک اطمینان خاطر در میهمانان ما به وجود آمد. روزهای بعد پس از آشنایی اولیه با دانشگاه کلاس درس شروع شد. از آن جا که کلاس درباره روش تحقیق، آمار و مدل های کامپیوتری جدید بود، حضار کلاس می بایست محدود می بودند. لذا علاوه بر دانشجویان دکتری و همکاران علاقه مند معدودی از دانشجویان فوق لیسانس به گونه ای انتخاب شدند که دانش و اطلاعات ریاضی، آماری و کامپیوتری آن ها بتواند مکمل یکدیگر باشد، تا بتوان بالاترین بهره را از کلاس برد.
خوشبختانه به لطف الهی این کار نیز به بهترین وجه انجام گرفت و آقای پروفسور هاوت از این روش متعجبانه لذت برد. او می گفت:"من احساس می کنم که در برکلی هستم". در نتیجه ما توانستیم در مدت 23 روز اقامت ایشان نه فقط بالاترین بهره علمی را هم از نظر روش و آمار و هم از نظر جامعه شناسی ببریم، بلکه مضاف بر آن شخصیت ساده، صمیمی و متواضعانه او یک الگوی جدید رفتاری را به دانشجویان ما نشان داد و این در حالی است که او در بالاترین سطح علمی جهان قرار داشت.
آقای هاوت در سفری که با دانشجویان به مهد تمدن ایران یعنی اصفهان، تخت جمشید و شیراز داشتیم، علاوه بر تحسین عظمت این فرهنگ و تمدن، با برنامه ریزی دقیق گروه ما آشنا شد و وقتی که دید دانشجویان با دو اتوبوس طبق قرار قبلی واقعا راس ساعت 6:55 (5 دقیقه به هفت) از اصفهان به مقصد تخت جمشید حرکت کردند و سپس تمام برنامه ها به لطف الهی و همکاری همکاران و دانشجویان دقیقا طبق برنامه اعلام شده انجام شد، نگاهی دیگر به ما داشت و هر وقت ما زمانی را با او تعیین می کردیم و قرار می گذاشتیم، او با لبخند می گفت:"five to seven" (5 دقیقه به هفت). بقیه کارها نیز به همین ترتیب به فضل الهی و به همت همکاران بالاخص سرکار خانم ندیمی و بعد همچنین با کمک دیگران از جمله خانم مژگان حسینی و در بخش علمی با همراهی آقای احمد شکرچی و بقیه دانشجویان به بهترین وجه و بیش از حد انتظار آقای هاوت انجام گرفت. آقای هاوت که به گفته خود معمولا هفته ای یک بار به کلیسا می رود و لذا شخصی مذهبی است، با اسلام با روی خوش برخورد کرد. او وقتی دید که ما در سر میز غذا دعا می کنیم محظوظ شد. در آخرین روز موقع صرف ناهار از او خواستیم که حالا او دعا کند و دیدیم که ایشان با چشمی گریان و صدایی لرزان دعا کرد. شخصیت او به قدری جالب بود که حتی برخی از همکاران که در ابتدا از آمدن ایشان به ایران به عنوان یک امریکایی تردید داشتند، به او بسیار علاقه مند شدند و حتی یکی از دوستان، ایشان را به منزل خود دعوت نمود و با روش معمولی و به گفته او "سنتی" از او پذیرایی نمود که جو صمیمانه آن جا برای او بسیار مطبوع بود.
او در پایان به قدری به ایران علاقه مند شده بود که می گفت "شما قلب مرا تصاحب کردید". همچنین او از اقدامات دولت امریکا بر ضد ایران عمیقا اظهار تاسف می کرد و بر آن بود که در بهبود تصویر ایران در امریکا اقدام کند. لذا وقتی او به امریکا بازگشت اولا گزارش زیر را تهیه کرد که برای ایران یک تبلیغ مهم به شمار می رود و اگر سازمان های مختلف ایران مانند سازمان تبلیغات یک میلیارد دلار هم خرج می کردند که معمولا از این نظر خیلی دست و دل بازند، نمی توانستند چنین تبلیغی را توسط یک استاد برجسته امریکایی برای ایران بکنند. لذا جای تعجب نیست که همکاران آقای هاوت در دانشگاه برکلی همه به ایران علاقه مند شده اند. مهم تر از همه آقای هاوت در پی آن شد تا شرایطی را فراهم آورد که دانشجویان دوره دکتری ما و همچنین اساتید جوان ما بتوانند برای مدت چند ماه در دانشگاه برکلی اقامت کنند و از شرایط و اطلاعات علمی آن جا بهره مند شوند که این دستیافت بسیار گرانمایه ای برای علم ایران می باشد.
در پایان لازم است از مسئولان محترم دانشگاه جناب آقای دکتر ندیمی، جناب آقای دکتر زرگر و همچنین آقای صدری برای همراهی های مختلف صمیمانه تشکر شود.