نشریه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال دوازدهم شماره 2 (پیاپی 38، پاییز 1385)

محمد بن احمد الهواری معروف به ابن جابر، ادیب نابینای اندلسی قصیده ای در مدح پیامبر اسلام (ص) دارد که نام سوره های قرآن، گاه به تصریح و گاه به تلویح، در آن گنجانده شده است و به نام بدیعیه العمیان مشهور است. در گفتار پیش رو ضمن اشاره به زندگی ابن جابر، به ترجمه و شرح این قصیده ارزشمند پرداخته، نکات قرآنی، ادبی و یا تاریخی نیازمند توضیح را روشن کرده ام.

برخی از آیات سوره یوسف (ع) بسیار بحث برانگیز بوده و متحمل تفاسیر گوناگون شده است و مفسرین شیعه و اهل سنت اقوال متعدد و مختلفی بیان کرده اند و دامنه این بحث تا بدان جا پیش رفته است که متاسفانه بسیاری از مفسران، بدون تدبر در سیاق آیات و عدم دقت در ارجاع ضمایر، اموری را به حضرت یوسف (ع) نسبت داده اند که جای بسیار تامل است.
این مقاله کوشیده است تا با نقد و بررسی آراء و نظرات دانشمندان و صاحبنظران قرآنی ضمن ارائه تفسیر صحیح از آیات مربوط به مقایسه دیدگاه قرآن در این زمینه با تورات بپردازد.

"الحمدالله علی ما انعم وله الشکر علی ماالهم" ستایش خدای را بر آنچه ارزانی داشت و سپاس او را بر اندیشه نیکو که در دل نگاشت.
در این اجمال نگرشی بر شیوه ها و مشی سیاسی حضرت زهرا (س) در دفاع از ولایت با ریشه یابی و بررسی علل افتراق آغاز می کنیم و سپس به رویکردها و مصادیق مختلف مبارزه با نفاق و دفاع از حق پرداخته و شیوه ها و راهکارهای عینی و جلوه های تجلی خشم و مهر الهی را در زندگی حضرت (س) در دفاع از حق امام و امت مورد بحث و بررسی قرار می دهیم.

پس از قرآن کریم، سنت پیامبر و روایات ائمه معصومین، دومین منبع شناخت معارف و معالم دین به شمار می رود. با توجه به اینکه قرآن کریم رسول اکرم (ص) را به عنوان تبیین کننده آیات وحی معرفی کرده (نحل /44) و اهل بیت آن حضرت را نیز از هرگونه پلیدی پاک و منزه دانسته و عصمتشان را مورد تایید قرار داده است (احزاب /31)، می توان چنین نتیجه گرفت که احادیث رسول خدا (ص) و روایات ائمه معصومین در واقع مبین حقایق و معارف کتاب مکنونی است که باطن آن را به طور کامل و کماهو حقه جز مطهرون(پیامبر و اهل بیت) احدی مس نخواهد کرد. با توجه به این موضوع و با عنایت به اهمیت و جایگاه حدیث در تبیین قرآن کریم، بنا داریم در این مقاله موضوع کتابت و تدوین حدیث در دوره صحابه را مورد بررسی قرار دهیم و با ذکر شواهدی اثبات نماییم: اولا، کتابت حدیث مورد رضایت پیامبر گرامی اسلام بوده است. ثانیا، در زمان آن جناب احادیث آن حضرت توسط صحابه کتابت شده است.

یکی از مفسران سده 6 ق محمود بن عمر زمخشری ملقب به جارالله است. او برخاسته از سرزمین خوارزم و ایرانی زاده ای است که حاصل حیاتش بیش از 50 اثر بود، تفسیر او به نام «الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل» سبب شهرت جهانی وی گشت. این کتاب به روش اجتهادی و به درخواست علمای معتزله نگاشته شده و ویژگی ممتاز آن بیان نکات بلاغی آیات است.
کشاف مورد توجه مفسرانی چون طبرسی قرار گرفت.
زمخشری بر آن بود که اعجاز قرآن در بلاغش نهفته و می گفت: مفسر باید به این علم (بلاغت) احاطه کامل داشته باشد. زمخشری در این تفسیر با رویکرد کلامی، از آراء معتزلی اش دفاع کرده و عقل را در جهت تبیین آیات به کار گرفته، همچنین از روایات، نحو، لغت، قرائت و فقه هم بهره برده است.

در دو قرن اول اسلام به برکت قرآن کریم و احادیث شریف نبوی علوم جدیدی همچون قرائت قرآن، تفسیر، فقه و حدیث پا به عرصه وجود گذاشت و علوم اسلامی و معارف دین مبین اسلام به تدریج تدوین و گسترش یافت و دانشمندان مسلمان با تکیه بر اصیل ترین منبع شناخت دین مبین اسلام یعنی قرآن کریم و احادیث رسول اکرم (ص) آثار ارزشمندی خلق کردند که زیر بنای تحولات فرهنگی جهان اسلام گردید. ایرانیان که از پشتوانه فرهنگی غنی تری نسبت به عربها برخوردار بودند، پس از آنکه اسلام را با آغوش باز پذیرفتند، در تدوین و گسترش علوم و معارف اسلامی و به ویژه در عرصه قرائت قرآن و احادیث نبوی نقشی فعال و اساسی بر عهده گرفتند. چندانکه بیشتر قاریان هفت گانه و اکثر محدثان معروف، در سده های 2 تا 4ق ایرانی تبار بوده اند.

لفظ ظرف معناست وکشف رابطه الفاظ به درک و دریافت پیام منجر می شود از این رو شناخت دقیق رابطه الفاظ و اجزاء تشکیل دهنده کلام برای فهم درست معنا ضرورتی انکار ناپذیر دارد و یکی از ساختارهای کلام وحی، متشکل از اسلوب إستثناء و دقایق و ظرائف آن است، که بدون تحلیل درست آن ساختار، درک عمیق معنا محقق نخواهد شد و بحث إستثناء به "إلا" در قرآن یکی از انواع مختلف اسلوب إستثناء است که آیات زیادی از قرآن مشتمل بر آن است و در همین راستا از مباحثی که مطرح است مقوله تفسیر "إلا" إستثنائیه به حرف می باشد که تحلیل صحیح آن تاثیر مستقیم بر درک وفهم معنای آیه دارد. تا جائی که دربسیاری ازموارد تفسیر نادرست "إلا" در آیات احکام، منجر به بروز خطا در صدور دستور ها و احکام شرعی و فقهی خواهد شد. شایان ذکر است که تفسیر"إلا" به حرف از اموری است که مورد مناقشه بسیاری از نحویان و مفسران قرار گرفته است و به طرح نظرات مختلف و در نتیجه تفاوت تلقی معناهای متعدد از آیات قرآن منجر شده است. لذا در این مقاله تلاش شده است که مصادیق تفسیر "إلا" به حرف در قرآن کریم با تکیه بر تحلیل ساختاری اسلوب إستثناء و بررسی تطبیقی دیدگاه های مفسران بزرگی همچون علامه طباطبائی، شوکانی، قرطبی، زمخشری وابوحیان اندلسی مورد کنکاش قرارگیرد.

بحث ازقراءات – یعنی تلفظ های رسم الخط قرآن کریم –ازبحث های مهم علوم قرآنی است که به عنوان یکی از علوم مقدماتی تفسیر، جایگاه خطیری دارد. چرا که اثبات قرآنیت گفتار، مقدم بر بحث از آن است و از آنجا که باید از میان قراءات متعددی که به ما رسیده است تنها یک قرائت، صحیح باشد، برگزیدن یکی ازقراءات و ترک بقیه کار دشواری است.
مقاله حاضر به معرفی نافع مدنی و راویان وی – ورش و قالون – و بررسی منهج (روش کلی) آنها می پردازد و از بحث درباره فرش حروف – یعنی اختلافات موردی – اجتناب می کند. چرا که مجالی فراتر از این مقاله می طلبد.