فصلنامه نامه تاریخ پژوهان
پیاپی 3 (پاییز 1384)

محور این مقاله، بررسی تفصیلی یک سند عثمانی است که هم اکنون در موزه توپقاپی سرای استانبول نگهداری می شود. این سند راجع به تحولات دو سال نخست پادشاهی طهماسب اول است که طی آن، اختلافات و دشمنی های نهفته میان نخبگان قزلباش علنی شد. در مرحله آغازین این دوره آشوب داخلی، جناحی از قزلباشان، به رهبری کپک سلطان، به واسطه اقدامات دیوسلطان، حامل واقعی قدرت اجرایی در دربار، و متحدان او که با هدف کاستن از نفوذ واهمیت بزرگ ترین واحد قبیله ای ایران اوایل عصر صفوی، یعنی استاجلوها صورت می گرفت، در معرض چالش قرار گرفتند. به این ترتیب، وقوع جنگ اجتناب ناپذیر شد. دیوسلطان، علاوه بر روملوها و شاه طهماسب که بازیچه ای بیش در دستان او نبود، توانست حمایت دو اتحادیه بزرگ قبیله ای، تکلوها و شاملوها را جلب کند، در حالی که کپک سلطان مجبور شده بود به پشتیبانی متحدان هم قبیله خود بسنده کند. هر چند دیوسلطان پس از چهار نوبت جنگ پیاپی در آذربایجان و گیلان، توانست جان سالم از منازعه بیرون برد، مدت استیلای او کوتاه بود، زیرا توسط رقبای تکلوی خود که حکم قتل او را از شاه دریافت کرده بودند، کشته شد. سند مورد مطالعه در این مقاله، گوشه هایی از اعترافات یکی از حاضران در مراحل آغازین منازعه است؛ فردی به نام سید محمد بن ناصر کمونه که پس از جنگیدن با کپک سلطان علیه دیوسلطان مجبور شده بود به خاک عثمانی پناه برد. او پس از دست گیری توسط خسرو پاشا، والی دیاربکر و رهبر و بنیان گذار تشکیلات جاسوسی عثمانیان در مرزهای ایران، روایت خود را از اتفاقات پیش آمده در قلمرو شاه گزارش کرد. علاوه بر تذکره منسوب به شاه طهماسب که در آن کوشش شده است روایتی کاملا حساب شده از منازعه توسط یکی از حاضران در آن ارائه شود، این سند تا جایی که می دانیم، دومین منبع اطلاعاتی مستقیم در مورد هویت و مناصب امرای قزلباشی است که در میدان جنگ حضور داشتند.

روش تاریخ نگاری جرجی زیدان، ادیب و مورخ بزرگ لبنانی و آغازگر شیوه نوین تاریخ نگاری اسلامی، موضوع بحث حاضر می باشد که طی آن، نخست از زیدان و جایگاه علمی و ادبی او و سپس اهمیت روش وی در نگارش تاریخ تمدن اسلامی سخن به میان آمده است، آن گاه اصول سه گانه روش زیدان، یعنی سه اصل ریشه شناسی تمدن اسلامی، تحلیل حوادث تاریخ اسلام و کشف تمدن اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و در پایان، روش کار او به بوته نقد نهاده شده است. نتیجه گیری نیز بخش پایانی مقاله را تشکیل می دهد.

منطقه کوهستانی غور، به پشتوانه دره ها و کوه های صعب العبور تا اواسط قرن چهارم هجری در مقابل مسلمانان پایداری کرده و تحت همین شرایط، پس از غلبه غزنویان بر آن منطقه و ورود اسلام به آن جا، باز هم سنن و ساخت سیاسی پیشین خود را حفظ کرد. با غلبه سلجوقیان بر سلطان مسعود غزنوی و رانده شدن غزنویان از خراسان، منطقه غور به عنوان ایالتی حایل میان دو قدرت رقیب سلجوقی و غزنوی، موقعیت سوق الجیشی و اهمیت ویژه ای پیدا کرد. در این زمان (قرن پنجم هجری) خاندان حاکمه غور، با بهره برداری از شرایط موجود، صرفا به حفظ استقلال و افزایش تدریجی قدرت خود در جریان رقابت این دو دولت می اندیشیدند. آن ها تحت تاثیر سنن سیاسی رایج در ایران و خراسان، ضمن برچیدن اساس ساخت سیاسی ملوک الطوایفی، وحدت سیاسی منطقه را تحقق بخشیده، سپس در سال های آتی (نیمه اول قرن ششم) با استفاده از انحطاط تدریجی و ضعف دولتین مذکور، به تصرف تدریجی مستملکات آن ها پرداختند. ضعف شدید دولت دست نشانده غزنوی در اثر از دست دادن حامی مقتدر و واقعی خود، یعنی سلطان سنجر و انقراض حکومت سلجوقیان در خراسان و شرق ایران به دست ایلات اغوز (غزها) در راس نیمه قرن ششم، به حکمرانان غور فرصت داد تا با در اختیار گرفتن قلمرو آن ها، پایه های قدرت خود را مستحکم و خود را جانشین آنان سازند.

در تاریخ ایران بعد از اسلام، هیچ گاه زن رسما در امور سیاسی اقتصادی کشور مداخله نکرده، مگر در موارد استثنایی که براثر لیاقت و شهامت و هوش مندی و ذکاوت فوق العاده، در عرصه سیاست و اقتصاد جامعه خودنمایی کرده باشد. به قدرت رسیدن حکومت صفوی و اهمیت سیاسی طبقه جدید شیعی و خاندان های قزلباش کمک کرد تا زن نقش مهمی را در این دوره به دست آورد، زیرا مذهب جدید و جامعه صفوی، برای زن اهمیت زیادی قائل شد. این مقاله، درصدد است تا نشان دهد زنان طبقات بالای جامعه، سهم قابل توجهی در قدرت اجتماعی و اقتصادی اوایل دوره صفوی داشته اند. هدف اصلی پژوهش این است که نقش زن صفوی را در مالکیت دارایی شهر و روستا، دارایی منقول، املاک، مستغلات و فعالیت های وقف برای مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی در قرون 14-17م بررسی کند. نیز معلوم می دارد که زنان صفوی در به دست آوردن زمین و املاک برای مقبره شیخ صفی، نقش مهمی داشته و بدین وسیله، قدرت اقتصادی و اجتماعی فراوانی به دست آورده بودند. نویسنده با استفاده از تواریخ محلی، گزارش های خارجی، آرشیوها، منابع دست اول و تحقیقات جدید به این مسئله پرداخته است.

نهاد حج همواره نقش سیاسی اجتماعی و اقتصادی مهمی در تاریخ اسلام داشته است به همین دلیل، حکام مسلمان سعی می کردند با اعمال نفوذ در انجام مراسم حج و ذکر نامشان در خطبه، برای خود اعتبار، مقبولیت و مشروعیت کسب کنند. این امر باعث ایجاد رقابت میان امرای ایرانی و مصری از قرن سوم تا ششم هجری شد. لذا با توجه به اهمیت این موضوع، خواست بنیادی این پژوهش، بررسی رقابت میان طاهریان و صفاریان با طولونیان، آل بویه با اخشیدیان و فاطمیان و در نهایت، رقابت سلجوقیان با فاطمیان می باشد.

واقعه بزرگ و سرنوشت ساز سقوط شاهنشاهی هخامنشی و حضور مقدونیان در ایران یکی از حوادث بسیار مهم تاریخی در زمینه نقد و بررسی علل خارجی شکست هخامنشیان از مقدونیان و در فرآیند روابط پارسیان و یونانیان است که درباره آن، بسیاری از مورخان اظهار نظرهای متفاوتی را بیان نموده اند. بی گمان، شکست هخامنشیان و پیروزی مقدونیان، واقعیتی مسلم و انکارناپذیر است که در قرون گذشته رخ داده و مورخان، هم زمان و مورخان پس از وقوع حادثه و هم چنین مورخان اخیر به آن نگاه های خود را افکنده و نتایج خاص خود را برگرفته اند. حال باید دید که مورخان نزدیک به حادثه تا چه حد به واقعیت نزدیک شده، و مورخان اخیر با مقایسه نظریه های مورخان قدیم که دیدگاه ها و نظریه های خود را با هم مقایسه نمی نمودند به چه نتایج تازه تری رسیده اند؟ و اصولا آیا می توان به اظهار نظرهای جدیدی جدا از آن چه در گذشته گفته یا نوشته شده است رسید؟ بی شک اگر چنین امری پدید آید در تاریخ نویسی روابط ایرانیان و یونانیان تغییرات تازه ای به وجود خواهد آمد و به طور مسلم، سرنوشت تاریخی دو ملت را که در تمامی دوران سلطنت هخامنشیان و حدود دویست سال پس از آنان (دوران مقدونیان) با یکدیگر درگیر بودند بهتر می توان دریافت و نتایج صحیح تری را به دست آورد.

پس از رحلت رسول الله صلی الله علیه و آله سران حزب تیم وعدی از سستی رای و عدم تصمیم گیری و اختلافات قبیله ای انصار سود بردند و محصول دانه ای را که انصار کاشته بودند، درو کردند. مهاجران قریشی با طرح مسئله خویشاوندی خود با رسول الله صلی الله علیه و آله و رهبری قریش در سقیفه بنی ساعده، مدیریت سیاسی نوینی را در اسلام به نام خلافت شکل دادند. چنین می نماید که مهاجران به تحریک اشراف قریش و بنی مخزوم در راستای اهداف خود برای برکناری خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله از قدرت سیاسی و تضعیف موقعیت آنان به طراحی کودتایی سیاسی نظامی علیه حقوق قانونی آنان که در قرآن و سخنان رسول الله صلی الله علیه و آله تصریح شده بود، دست زدند.
طرح کودتا با اتحاد سه گانه میان مهاجران قریشی و وارد کردن نیروی نظامی در مدینه منوره و با گفتمانی همراه با رعب و وحشت و جلوگیری از اعزام سپاه اسامه و ممانعت از نگارش نامه رسول الله صلی الله علیه و آله در روز پنج شنبه و انکار رحلت آن حضرت از سوی خلیفه دوم و با حمایت گسترده سران قبایل، محقق شد.
تصاحب خلافت و مخالفت صحابه قریشی از انتقال نبوت به وصایت و امامت الهی در خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله، حکایت از طرح از پیش برنامه ریزی شده آنان دارد. در این مقاله با تاکید بر منابع اصلی، دلایل کودتای سران قریشی علیه علی علیه السلام اثبات خواهد شد.