فصلنامه نامه تاریخ پژوهان
پیاپی 1 (بهار 1384)

بررسی پیشینه تاریخی و نخستین زمینه های سیاسی اجتماعی شکل گیری فرقه های اسلامی درقرن نخست هجری، موضوع این پژوهش است. نویسنده در بررسی و گزارش مستند خود از زمینه های قبلی فرقه گرایی و دسته بندی های کلامی قرن نخست، ابتدا به بررسی برخی ویژگی های فکری اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و میزان اهتمام آنان به مباحث عقیدتی و چگونگی فهم آنان از معارف و تعالیم قرآنی پرداخته و به دنبال آن، اختلاف های فکری صحابه در دوران بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و مهم ترین حوادث سیاسی مذهبی عصر صحابه و تابعان را گزارش می کند. ظهور اندیشه های کلامی و آغاز شکل گیری فرقه های اسلامی، از جمله مباحث بعدی است که نویسنده به گونه ای گذرا به آن اشاره کرده است.

سرزمین بین النهرین1 شامل بخش عمده عراق کنونی و بخش هایی از جنوب شرق کشور ترکیه، از گذشته های بسیار دور با نام دو رود دجله و فرات قرین شده و بی تردید این دو رود در کنار برخورداری این سرزمین از خاک های رسوبی حاصل خیز، رمز آبادی و معروف شدن آن به عنوان یکی از «جنات اربعه دنیا» و شکل گیری تمدن های درخشان در این منطقه بوده است. با وجود این، آگاهی از نقش دو رود مزبور در حیات اقتصادی و اجتماعی این سرزمین بسیار کلی و مبهم است. طبعا بررسی سرچشمه ها و آب ریزهای این دو رود و مهم تر از آن، بررسی نهرها و کانال های مصنوعی منشعب از دجله و فرات، و به عبارت دیگر چگونگی مدیریت آب های انباشته شده در قالب این دو رود، و هم چنین مطالعه آسیب های ناشی از کوتاهی در مدیریت آب های دجله و فرات، نظیر پیدایش اراضی باتلاقی، شرط اساسی شناخت بهتر آثار این دو رود در زندگی مردمان ساکن این منطقه است.
پژوهش حاضر، مسایل و موضوعات مورد اشاره و تحولات تاریخی آن ها را طی دو بخش و در قالب دو محور دجله و محور فرات، مورد بررسی قرار می دهد که اینک بخش نخست آن تقدیم می شود.

در حوزه کتاب شناسی تاریخ ایران و اسلام کتاب های متعددی به رشته تحریر در آمده است که یکی از آن ها کتابشناسی تاریخ ایران در دوران باستان، تالیف سرکار خانم دکتر مریم میراحمدی است که از سوی انتشارات امیرکبیر در سال 1369 برای نوبت اول چاپ شده است. این کتاب، مانند هر کتاب دیگری متضمن آثار و نتایج سودمندی است و البته خالی از عیب و نقص هم نیست. مقاله ذیل بر آن است که نکته هایی را در باب نقایص این کتاب یادآور شود، امید این که مفید واقع شده و در چاپ های بعدی، شاهد اصلاح این کتاب ارزش مند باشیم.

محققان جدید، هنگام بحث درباره تجار بومی ایران عصر صفوی عمدتا حوزه بحث را به ارامنه منحصر و محدود می کنند، حال آن که آن ها به هیچ وجه تنها تاجران بومی نبودند که به معاملات مالی وتجاری اشتغال داشتند.این مقاله, ارامنه را همراه با سایر گروه های تجارت پیشه، همانند یهودیان، بانیان]تجار هندی[و مسلمانان که درتجارت بومی ایران فعال بودند، از سه منظر متفاوت بررسی می کند. بخش اول، مروری است بر انواع فعالیت های این گروه ها، شناخت آن ها و این که یهودیان علاوه بر بانک داری در تجارت کالا به نقاط دوردست نیز فعال بودند. مسلمانان در کار حمل و نقل، نقشی اساسی ایفا کرده و همچنین برای تجار خارجی که در ایران مشغول فعالیت بودند، اعتبار فراهم می کردند. بخش دوم، به موضوعی می پردازد که توجه زیادی را در مطالعات مغول شناسی]تیموریان یا گورکانیان هند[به خود معطوف داشته، اما در متون دوره صفوی از آن غفلت شده است و آن عبارت است از موقعیت تجار در جامعه، به ویژه رابطه آن ها با حکومت.
آیا تجار جزء لاینفک حکومت بودند یا اینکه طبقه ای مستقل به حساب می آمدند که علایق و منافع متفاوتی از نخبگان سیاسی داشتند؟ بخش سوم با بررسی طرز تلقی حکومت از تجار و خودآگاهی گروهی خود آنان، این موضوع را بیشتر موشکافی می کند. دولت صفوی مراقب تجارت و فواید حاصله از آن بود، اما بین سیاست و تجارت هیچ گونه منافع اساسی مشترکی وجود نداشت. بازرگانان به نوبه خود به عالی ترین سطح ثروت و موقعیت دست می یافتند، اما هنوز قدرت را در دست نداشتند. گرچه آن ها از سوی مقامات محلی اذیت و آزار می شدند، ولی اغلب ترجیح می دادند در مقابل کسانی که آن ها را تخطئه می کردند سرسختانه مقاومت کنند.

وزرای ایالات از جمله ارباب قلم و اصحاب دفترخانه بودند که مستقیما از طرف شاه منصوب می شدند و به آن ها وزرای عظام ممالک محروسه می گفتند. این وزرا از میان صاحبان مشاغل مختلفی برگزیده و با دستورالعمل خاصی به ایالات فرستاده می شدند. وسعت قلمرو یک وزیر متفاوت بود، از چند ایالت تا یک شهر و محل را در بر می گرفت. وزرا در میان صاحبان قدرت از جایگاه مهمی برخوردار بودند که البته تا حد زیادی بستگی به میزان کاردانی آن ها داشت. جایگاه مهم وزرای ایالات باعث می شد که آن ها از طرف شاه، وزیر اعظم و مستوفی الممالک بازرسی شوند.
موقعیت وزرا در ایالات و وظایف آن ها در دو مقطع از امپراطوری صفوی فرق می کرد: 1 مقطعی که ایالات به وسیله حکام اداره می شد و وزرا به عنوان قدرت درجه دوم، رقیبی جدی برای والیان محسوب می شدند. در این زمان، نزاع های متعددی میان آنان پدید آمد که گاه باعث سقوط وزرا از جایگاهشان می شد، 2 مقطعی که ایالات، خالصه شاه شدند و وزرا همه امور ایالات را بر عهده گرفتند و حکام را حذف کردند.
وزرا، وظایف مهمی بر عهده داشتند که بیشتر مالی بود، ولی در مقطع دوم در امور نظامی هم صاحب نفوذ شدند.
کارکرد وزرا در مقطع دوم، نتایج منفی زیادی به بار آورد و به انحطاط اقتصادی و نظامی امپراطوری صفوی منجر شد. از هم پاشیدگی ارتش، شکست های پی در پی وزرا در مقابل شورشیان و شکایت های متعدد رعایا از وزرا که منجر به عزل و نصب های پی درپی آن ها می شد، نشانه های کارکرد منفی وزرا و انحطاط امپراطوری صفوی در این مقطع بود و راه را برای افاغنه که ضربه نهایی را وارد آوردند، هموار کرد.

سرزمین های عربی را سه جهت دریا در بر می گیرد. بیشتر این سرزمین یا دشت های بی آب و علف است یا کوه های برهنه و بی گیاه. دیگر مناطق آن زمین های کم حاصل است. با توجه به این مقدمه، لزوم تجارت برای مردم این مناطق محرز بود و خوشبختانه در چهار سوی سرزمین های عربی، کشورهایی بزرگ، آبادان و سرسبز]از جمله[عراق، شام، مصر، افریقیه قرار دارد. علاوه بر این با هندوستان و ایران نیز همسایگی داشت.
میان کشورها و مناطق عربی از دیرباز روابط مستقیمی برقرار بوده است، اما موضوع مورد بحث ما روابطی است که میان آن ها و هند در زمینه تجارت وجود داشت.
بحرین، عمان، حضرموت، یمن و حجاز که بر ساحل دریای سرخ، دریای هند]اقیانوس هند[و خلیج فارس قرار داشتند، برای تجارت دریایی محیط مناسب تری بودند. کشتی های مسلمانانی که از هند بازمی گشت، در سواحل یمن لنگر می انداخت و کالا ها به وسیله کاروان های شتر از خشکی کناره دریای سرخ به شام و مصر منتقل می شد و از آن جا از طریق دریای مدیترانه به اروپا می رفت.

یکی از مهم ترین مقاطع تاریخ معاصر ایران که نتیجه تلاش های سیاسی اجتماعی ملت پس از شهریور 1320 است، دوره نهضت ملی می باشد. دستاورد تلاش های مردم در این دوره به همان میزان که بسیار بزرگ و با اهمیت بود، به آسانی نیز از دست رفت. شناخت عوامل افول، به ویژه در میان رهبران نهضت ملی، برای اصلاح مسیر امروز و فردای این ملت در نیل به توسعه و سعادت پایدار، ضرورت دارد. از میان خیل اسناد متعلق به رهبران نهضت ملی، دو سند تک برگی، یکی نامه آیت الله کاشانی و دیگری نامه دکتر محمد مصدق به یکدیگر، بسیار در خور توجه و شاخص می باشند. این دو، رهبران مقتدر جنبش مردم در وقایع نهضت ملی می باشند که در اواخر عمر دولت مصدق به سختی با یکدیگر در افتادند؛ جدالی که دستاوردهای فوری و سوء استفاده دشمنان از آن، سرکوبی نهضت ملی و از بین رفتن آسان نتایج آن بوده است.
محتوای دو نامه رد و بدل شده میان مصدق و کاشانی، بیان گر عمق فاجعه ای است که در پی عدم مدیریت و اختلافات در آن زمان، در کشور ما رخ داده بود، از این رو باز شناسی عوامل شکل گیری آن ها بسیار ضروری می نماید.
این نوشتار ابتدا در صدد است تا با بستر شناسی تاریخی، زمینه ها و علل شکل گیری نامه ها را بررسی کند و با به کار گیری اصول سند شناسی، جایگاه آن ها را بشناسد، سپس نگاه منابع گوناگون به این دو نامه را ارائه و تحلیل کند، و پس از آن با توجه به محور های عمده موجود در اسناد و تحلیل جدا گانه محتوای هر یک از آن ها، حدود اعتبار و علل پذیرش یا رد نامه ها را روشن نماید.

مصادره اموال در عصر ناصری، آثار و پیامدهای سوء سیاسی و اقتصادی زیادی به دنبال داشته است، به طوری که طبق یافته حاضر، می توان آن را به عنوان یک متغیر تاثیرگذار در رکود اقتصادی و تزلزل پایه های قدرت دولت قاجار، مورد ملاحظه و تدقیق قرار داد. علاوه براین، با مطالعه این گونه جریان ها می توان ماهیت ذاتی سلطنت مستبدانه قاجاریه را، مسجل تر نمود.
حرص ثروت اندوزی شاه، حق مالکیت وی بر اموال مردم، جلوگیری از اقتدار روزافزون افراد، ایجاد رعب و وحشت برای برقراری امنیت را می توان از مهم ترین عوامل وقوع این جریان به شمار آورد. اصولا شاه برای پنهان کردن چهره استبدادی حکومت خویش، به جای تصرف مستقیم اموال، با ارائه بهانه هایی سعی داشته تا به صورت غیرمستقیم، تسلط خود را اعمال کند. از آن جمله: 1 قانون سهم الارث شاه از میراث مرحومان، 2 اتهام سرکشی، قصور در انجام وظایف، اختلاس و.... شاه گاهی تعمدا اجازه می داد اطرافیانش ثروت اندوزی کنند، تا در موقع مناسب با ارائه بهانه هایی آن ها را از دستشان خارج سازد.