فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 61 (پاییز 1386)

استراتژی ایجاد و توسعه صنایع فراوری محصولات کشاورزی با توجه به ارتباط مستمر با بخش کشاورزی و دارا بودن امکانات و قابلیت های موجود در روستاها، به عنوان فعالیت اصلی روستاییان، نقش مؤثری در توسعه روستایی منطقه ایفا می کند. کشاورزی اساس فعالیت های اقتصادی بخش مرکزی آمل را شکل می دهد. امروزه این فعالیت در منطقه با مشکلاتی مانند عدم بازاریابی مناسب، کاهش قیمت محصولات کشاورزی، پایین بودن درآمد بخش کشاورزی و مانند آن رو به رو است. لذا راهبرد ایجاد و توسعه صنایع فراوری محصولات کشاورزی در بخش مرکزی شهرستان آمل به علت استعداد بالای کشاورزی در منطقه، نزدیکی به بازارهای مصرف و وجود نیروهای متخصص و غیرمتخصص، می تواند ضمن حل مشکلات بخش کشاورزی، راه رسیدن به توسعه روستایی را هموار کند. در این تحقیق با استفاده از روش های کتابخانه ای و میدانی، داده های آماری و اطلاعات لازم جمع آوری شده است. در روش کتابخانه ای برای جمع آوری اطلاعات مورد نیاز به اسناد، گزارش ها، سالنامه ها وسایر منابع، توجه شد، و در روش میدانی، با توجه به تعداد روستاها و جمعیت دهستان ها، 15 روستا انتخاب و اطلاعات به دست آمده با استفاده از نرم افزار SPSS، داده پردازی شده اند. نتایج کسب شده از تحقیقات انجام شده، حاکی از نقش مؤثر صنایع فراوری محصولات کشاورزی در توسعه روستایی از طریق بازاریابی بهتر محصولات کشاورزی، ایجاد اشتغال، کاهش ضایعات و افزایش درآمد روستاییان می باشد. کلید واژه ها: توسعه روستایی، صنایع روستایی، صنایع فراوری محصولات کشاورزی، بخش مرکزی آمل.

مورفولوژی شهر چه به مفهوم فرم و شکل و چه کارکرد شهری عاملی موثر در کیفیت هوای یک شهر می باشد. سلسله مراتب، همجواری و سازگاری کاربری ها، شبکه حمل و نقل، بافت شبکه، کاربری اراضی، پوشش زمین و... از عوامل مورفولوژیکی شهر هستند که بر کیفیت هوای شهر تاثیر می گذارند. در این مطالعه بعد از بررسی شرایط مورفولوژیکی موثر در کیفیت هوای شهر سعی شده است با استفاده از داده های آماری و داده های سنجش از دور نحوه پراکندگی بعضی از پارامترهای کیفیت هوای شهر تهران موردبررسی قرارگرفته و با استفاده از داده های سازمان محیط زیست برای یک دوره یک ساله متوسط غلظت آلاینده ها در ساعات مختلف شبانه روز استخراج و به صورت نمودار و جداول نمایش داده شود. با توجه به تاثیر ساختار شهر و مورفولوژی شهر که شرایط محیطی متفاوت از یک خیابان تا خیابان دیگر به وجود می آورد و کمبود ایستگاه های اندازه گیری در تهران جهت تهیه نقش? دقیق پراکندگی آلاینده ها از روشی جدید در تهیه نقشه کیفیت هوای شهر تهران استفاده گردید. این روش که مبتنی بر داده های اپتیکی و حرارتی سنجش از دور می باشد امکان تهیه نقشه درجه حرارت سطح شهر تهران و توزیع آلاینده CO را بر روی این شهر داده است. کلید واژه ها: مورفولوژی شهر، کیفیت هوا، تهران، داده های ماهواره ای

امروزه با توجه به اهمیت همه جانبه ای که پایداری به عنوان پارادایم حاکم در موضوع توسعه به دست آورده، پرداختن به توسعه پایدار روستایی کاری در خور توجه ویژه است. در این زمینه شاخص سازی متناسب با مکان/ فضا و ایجاد چارچوبی برای طرح معرف ها می تواند بحث جدیدی را مطرح سازد. این بحث جدید در قالب فرضیه هایی چون: 1- پایداری روستاهای بخش هیر نامطلوب است و 2- توزیع جغرافیایی شدت پایداری روستاهای بخش هیر از عامل وضعیت محیطی بیش از عوامل انسانی تبعیت می کند، مطرح است. در این تحقیق با نگرش اندام وار به توسعه پایدار و با شاخص سازی بر اساس خصوصیات نظام های پایدار در قالب ماتریس اندام وار توسعه پایدار با روش شناختی توصیفی- تحلیلی و در نظر گرفتن 85 معرف و گردآوری اطلاعات ثانویه و همچنین تولید اطلاعات از طریق پرسشنامه به ارزیابی و سطح بندی پایداری توسعه روستاهای بخش هیر با تکنیک های بارومتری و تحلیل های فضایی نظام های اطلاعات جغرافیایی اقدام شده است. نتایج تحقیق حاکی از وضعیت نامطلوب پایداری در منطقه مطالعه شده است. در این منطقه وضعیت توسعه به نحوی است که اغلب سکونت گاه ها در طبقه متوسط قرار می گیرند. در خصوص عوامل مؤثر در توسعه پایدار با تجزیه و تحلیل آماری (تحلیل واریانس) بر روی پنج عامل وضعیت طبیعی، فاصله تا مرکز بخش، جمعیت، اشتغال و باسوادی، مشخص شد که عامل وضعیت طبیعی و جمعیت روستاها بیشترین همبستگی را با پایداری توسعه روستایی دارد. کلید واژه ها: سطح بندی، توسعه پایدار، روستا، بخش هیر

وجود مشکلات ناشی از رشد شهرهای بزرگ، تراکم جمعیت و همچنین مهاجرت روستائیان به این شهرها موجب توجه و تاکید برنامه ریزان به تقویت و رشد شهرهای کوچک گردید. این اعتقاد وجود دارد که با تقویت شهرهای کوچک می توان مسیر مهاجرت های روستائیان به شهرهای بزرگ تر را تغییر داده و بسیاری از مشکلات موجود در نواحی روستایی را که ناشی از عدم دسترسی مناسب روستائیان به مراکز خدماتی است برطرف نمود. در ایران با اجرای سیاست تبدیل روستاها به شهر، بسیاری از نقاط روستایی به ویژه در دو ده? اخیر به شهر تبدیل شده اند. شهر کنونی رونیز در شهرستان استهبان (استان فارس) یکی از این شهرهاست که در سال 1369 به شهر تبدیل شده است. هدف این مقاله بررسی نقش و عملکرد شهر رونیز به عنوان یک کانون شهری کوچک در توسعه نواحی روستایی پیرامون آن است. در این راستا با انتخاب 5 عملکرد در قالب 20 متغیر و با بهره گیری از روش تحلیل شبکه به بررسی و مقایسه جریانات و روابط موجود در سطح دهستان مورد مطالعه در دو مقطع قبل و بعد از شهر شدن رونیز پرداخته شده است. نتایج بررسی ها نشان می دهد که شهر رونیز توانسته است به عنوان مکان مرکزی نقش کلیدی در خدمات رسانی به نواحی پیرامون خود ایفا نماید که به تبع آن موجب کاهش وابستگی نواحی روستایی به مرکز شهرستان گردیده است. کلید واژه ها: شهر کوچک، توسعه روستایی، تحلیل شبکه، روابط روستایی - شهری، شهر رونیز

آن گونه که از تحقیقات جغرافی دانان سیاسی بر می آید، مفهوم قلمرو جغرافیایی کشورها در یک سیر تکوینی از ابتدا تاکنون تحولات چشمگیری هم از حیث محتوا و هم کارکرد به خود دیده است. دانشمندان قرون اولیه و پس از آن تاکید عمد? خود را بر ماهیت و کیفیت قلمرو در شکل دهی یک کشور ایده آل و مستقل از بعد برآورده نمودن نیازهای مادی و معنوی آن قرار داده اند.در جهان کنونی سرزمین، پهنه ای جغرافیایی است با مرزهای پیرامونی مشخص که جنب? حقوقی حاکمیت را بدنه ای جغرافیایی می بخشد. امروزه استقلال و حفظ تمامیت ارضی و مرزی کشورها به عنوان یک مفهوم جهانی مورد توجه قرار گرفته است. سازمان ملل، حقوق بین الملل و قانون اساسی کشورها مهمترین منادی چنین نگرشی هستند. هر چند در قرن بیست و یک ساختار حکومت وقلمرو جغرافیایی کشور تا حدودی دچار تحول خواهد شد. به رغم غلب? تفکرات امت محوری در بدو تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران منبعث از خصلت های دینی و فکری تصمیم سازان کلان کشور و تاکید بر مرزهای فرهنگی جهان اسلام، اختصاص هفت اصل به قلمرو ملی، ضرورت حفظ و پاسداشت مرزهای آن می توان از برجستگی ها و ویژگی های بارز آن و زمینه ساز ساخت یک حکومت ملت پایه دانست. تغییر ناپذیری مرزها مگر با شرایط استثنایی و اصلاحات جزئی و با موافقت قوای سه گانه و مقام رهبری در نوع خود قابل توجه و تامل است. در این مقاله با روش تحلیلی به بررسی قلمرو ملی و مرزهای ایران می پردازیم. کلید واژه ها: قلمروکشور، تمامیت ارضی، قانون اساسی ایران، خطوط مرزی، مرزهای عقیدتی

شهرسازی جدید زیربنا نیست. فلسفه و تئوری اقتصاد سرمایه داری است که فضا را شکل می دهد و آن را بازسازی می نماید. ظهور انقلاب صنعتی موجب تغییرات فضایی شد به طوری که در نتیجه آن مردم به تدریج از روستاها به شهرها مهاجرت کرده و شهرنشینی شتاب گسترده ای به خود گرفت. از آن زمان شهرگرایی و صنعتی شدن لازم و ملزوم هم شده و دست در دست هم به پیش رفته اند. تغییرات سیستم جهان و به وجود آمدن سیستمی از تولید به نام «فوردیزم» تاثیر عمیقی بر شهرنشینی چه در دنیای پیشرفته و چه در کشورهای رو به توسعه گذاشته است. این مقاله در جستجوی چنان تاثیرات مشابه بر روی تبریز می باشد. روش تحقیق در این مقاله به صورت ساختارگرایی و بازتولیدی می باشد که بنا به نظر پروفسور رونالد جانستون (Johnstone,1983:10) یکی از سه روش اصلی تحقیق در جغرافیاست. نتایج پژوهش نشان می دهد که تا قبل از انقلاب اسلامی فوردیزم نقش خود را در میان سایر عوامل در شکل دهی شهر تبریز ایفا نموده است، ولی بعد از آن صنعت و به تبع آن شهرک های صنعتی نقش خود را از دست داده و در زمین های «پس مانده» سایر کاربری ها مکان گرفته اند. کلید واژه ها: (سیستم صنعتی) فوردیزم، (دوره) مدرنیزم، تبریز، روش بازتولید در برنامه ریزی شهری و منطقه ای

موضوع مهاجرت های روستایی - شهری همواره مورد توجه اندیشمندان علوم اجتماعی، جغرافی دانان و اقتصاددانان بوده است. مقاله حاضر نیز در پی یک مطالعه موردی از وضعیت مهاجرت روستایی در شهرستان زنجان تدوین شده است. نگرش ساختاری و توجه به توان ها و محدودیت های جغرافیایی ناحیه مورد مطالعه، دیدگاه غالب در این مقاله است. محدوده مطالعه نیز شامل شهرستان زنجان (بر اساس تقسیمات اداری تا سال1375)بوده که اطلاعات مورد نیاز آن با استفاده از روش کتابخانه ای و اسنادی، تهیه پرسشنامه و مطالعه میدانی حوزه های روستایی و محله های مهاجر نشین شهر زنجان جمع آوری شده و از طریق پردازش پرسشنامه ها و همچنین تحلیل مؤلفه های اصلی به نتیجه رسیده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که شهرستان زنجان طی دهه های 65-1355 و 75-1365 با مهاجرت شدید روستایی- شهری روبرو بوده که پی آمدهای منفی را در محیط های روستایی و شهرها سبب شده است. همچنین، مهمترین علت های مهاجرت روستایی در این شهرستان عبارت بودند از: کمبود آب و زمین، محرومیت و ضعف خدماتی، بیکاری و درآمد اندک. کلیدواژه ها: مهاجرت های روستایی، عوامل جغرافیایی، شهرستان زنجان

امروزه فعالیت های اقتصادی - فارغ از مکان جغرافیایی – در قالب گذشته خویش قادر به ادامه حیات نبوده و در عصری که همه چیز در حال تغییر و تحول است، اقتصاد روستایی نیز، متفاوت از گذشته، و به اقتضای زمان و مکان نیازمند تحول و دگرگونی است. مقاله حاضرکه روند تحولات نظام زراعی دهستان رحمت آباد در دهه 70 را مورد بررسی قرار داده، تلاش دارد تا ضمن شناخت از ابعاد دگرگونی های رخ داده در الگوهای زراعی ناحیه, عوامل مؤثر بر این تغییرات مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.از مهمترین نتایج تحقیق این است که نظام زراعی ناحیه در فرآیند تحول بیشترین تاثیررا از عوامل جغرافیایی (به عنوان عوامل درونی) و شبکه های ارتباطی، بازار، ترویج و دولت (بعنوان عوامل بیرونی) پذیرفته است. کلید واژه ها: نظام زراعی، دهستان رحمت آباد، شهرستان رودبار

نظم ژئوپلیتیکی جهان اسلام که مبتنی بر وحدت و یگانگی امت اسلامی است، به طور اصولی متفاوت با نظم جغرافیایی موجود است و بر اساس نظم سنتی وستفالیایی بنا شده است. به نظر می رسد ناسازگاری اصولی نظم عقیدتی اسلام با نظم وستفالیایی در ابعاد زیر قابل بررسی است: - اسلام به مرزهای عقیدتی و نادیده انگاشتن اصل انشعاب ملی و نفی دولت ملی تاکید می ورزد؛ - اختلاف در منشا قوانین سامان بخش و تنظیم کننده مناسبات بین اقوام و گروهبندی های انسانی است؛ - نظم جهانی اسلام به دنبال کنار گذاشن تفرقه ها و گوناگونی های جغرافیایی، قومی، فرهنگی، نژادی و مانند به منظور دست یافتن به نوعی وحدت و در پناه آن ایجاد یک قدرت سوم در چارچوب موازنه قواست؛ - جهان گرایی با رویکرد دنیای سوم که گستره آن سرزمین و مردمان آسیا و آفریقا است؛ اهداف مذکور جهت گیری سیاست خارجی ویژه ای را طلب می کند و جمهوری اسلامی ایران در شرایط کنونی به رغم چالش های اساسی با نظم جهانی حاکم دستگاه دیپلماسی آن به دنبال تحقق و عملی ساختن مؤلفه های مذکور در عرصه بین المللی است. کلید واژه ها: نظم وستفالیایی؛ نظم ژئوپلیتیکی اسلام؛ توجه به جهان سوم؛ مرزهای عقیدتی؛ روابط خارجی

بر اساس گزارش های ارائه شده به وسیله سازمان جهانی گردشگری، درآمد اغلب کشورها از گردشگری در سال های اخیر با سرعتی چشمگیر در حال افزایش بوده است. استان آذربایجان شرقی علی رغم دارا بودن قابلیت های بسیار بالا، نتوانسته است هماهنگ با این رشد، صنعت گردشگری(خارجی و داخلی) خود را متحول سازد. مقاله حاضر با هدف یافتن پاسخ به این سؤال که چه عامل یا عواملی باعث شده است تا این سرزمین از مزایای متعدد گردشگری بی بهره بماند، تهیه شده است. مقاله بر اساس یافته ها و نتایج یک بررسی میدانی از سه جاذبه گردشگری استان آذربایجان شرقی (کندوان، قلعه بابک و شرفخانه) در تابستان 1382 تهیه شده است. تحقیق به صورتی برنامه ریزی شده است که ضمن شناخت ویژگی های گردشگران، میزان رضایت آنان از امکانات و خدمات گردشگری مناطق گردشگری استان ارزیابی شده و پیشنهاداتی برای استفاده بهینه از قابلیت ها و امکانات موجود گردشگری ارائه نماید. براساس نتایج به دست آمده، مکان های گردشگری استان در اغلب زمینه ها فاقد امکانات و تسهیلات لازم برای جلب رضایت گردشگران می باشند. برنامه ریزی اصولی و به ویژه تهیه و اجرای طرح جامع گردشگری استان نه تنها می تواند امکان جذب گردشگر بیشتر را فراهم آورد، بلکه می تواند آثار زیان بار توسعه گردشگری بر محیط زیست و فرهنگ جامعه را نیز کاهش دهد. در خاتمه پیشنهاداتی برای توسعه گردشگری استان ارائه شده است. کلید واژه ها: گردشگر، خدمات گردشگری، آذربایجان شرقی، قلعه بابک، کندوان

شهر مشهد به عنوان دومین کلان شهر مذهبی جهان و معرف یکی از کلان شهرهای اقالیم خشک با محدودیت های محیطی فراوانی روبروست. علی رغم محدودیت محیط طبیعی، گسترش ناگهانی شهر طی دهه های اخیر منجر به بروز بحران های محیطی در این کلان شهر شده که از جمله بحران های نوظهور می توان به کم آبی، آلودگی هوا، آسیب پذیری در برابر زمین لرزه و مشکل سیل و دفع آب های سطحی اشاره نمود. تشدید خطر سیل و آب گرفتگی معابر که منجر به افزایش هزینه های نگهداری شهر و خسارات احتمالی جانی و مالی بیشتر خواهد شد، تا حد زیادی ناشی از اثرات توسعه شهری و تغییرات شدید ببار آمده در الگوی زهکشی طبیعی است. در این مقاله که از دیدگاه ژئومورفولوژی تاریخی و تلفیق آن با روش های تجربی، موضوع سیلاب و آب گرفتگی شهر مشهد مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته مشخص می نماید که اثرات غیر مستقیم گسترش شهر در داخل حوضه های آبریز منتهی به شهر و اثرات مستقیم آن بر الگوی زهکشی طبیعی در محدوده گسترش بافت فیزیکی باعث تشدید شرایط سیل خیزی در این شهر و آسیب پذیری بخش های وسیعی از بافت آن شده است. کلید واژه ها: ژئومورفولوژی شهری، شهرنشینی، تغییر الگوی زهکشی طبیعی، سیلاب شهری، کلان شهر مشهد

شهرستان فلاورجان دارای اراضی مستعد، آب کشاورزی مناسب وسالانه حدودچهار صد هزار تن محصول کشاورزی است. وجود مازاد تولید در بعضی از محصولات کشاورزی مانند پیاز، سیب زمینی، سبزیجات برگی و غده ای و نیز برنج و میوه، این شهرستان را مکان مناسبی جهت استقرار واحدهای صنایع تبدیلی و تکمیلی کرده است. این پژوهش بر آن است که صنایع تبدیلی و تکمیلی متناسب با شرایط شهرستان را بررسی و تعیین نماید. به این منظور مدل نظرخواهی تخصصی دلفی مورد استفاده قرارگرفته است. مقاله پس از مروری بر منطقه و تولیدات کشاورزی آن با گذری فشرده بر روش دلفی، به تشریح شیوه جمع آوری داده ها وتجزیه وتحلیل آن ها پرداخته است. در پایان، نتیجه مطالعه در قالب طبقه بندی صنایع تبدیلی و تکمیلی مناسب برای شهرستان به ترتیب اولویت آمده است. کلید واژه ها: صنعت، صنایع تبدیلی و تکمیلی، روش دلفی، شهرستان فلاورجان

امکان سنجی استقرار صنایع تبدیلی و تکمیلی تولیدات دامی در استان ایلام می تواند ظرفیت ها و پتانسیل های بخش دامداری و دامپروری هر یک از شهرستان ها را در یک ارزیابی نسبی تعیین نماید. در این پژوهش روش تحقیق ترکیبی از روش های توصیفی، تحلیلی و اسنادی است. جامعه آماری کل استان و در بر گیرنده کلیه شهرستان ها می باشد. ازروش تاکسونومی عددی برای رتبه بندی شهرستان ها استفاده شده، ابزارگردآوری اطلاعات به صورت اسنادی، پرسشنامه ای و مصاحبه بوده است. نهایتا اولویت هر کدام از شهرستان ها به تفکیک در زمینه ایجاد صنایع تبدیلی، تکمیلی وبسته بندی تولیدات دامی در زمینه فرآورده های گوشت قرمز، آورده های پشم و مو، چرم و سالامبور، گوشت سفید وتولیدات عسل و موم تعیین گردیده است. کلید واژه ها: امکان سنجی، استقرار، تولیدات دامی، صنایع تبدیلی و تکمیلی، استان ایلام