نشریه حکمت سینوی
پیاپی 36-37 (بهار و تابستان 1386)

انسان همواره در پی آن است تا به مدد قوای شناختی خویش، به موشکافی در پدیده های مختلف پرداخته و از چیستی ذات خود و محیط پیرامونش آگاهی یابد. برخی تنها قوه شناختی معتبر و قابل اطمینان برای کشف واقع را حس و تجربه می دانند و هر گزاره غیرقابل کشف توسط علوم تجربی را بی معنا به حساب می آورند. در مقابل، گروهی علاوه بر قوای حسی و تجربی، عقل را در کشف و بررسی حقایق مادی امور ماورای طبیعی قادر می دانند و خود را از محدودیت های شناختی گروه نخست خارج می نمایند. به واسطه همین دیدگاه های مختلف بود که نسبت و ارتباط میان علم و فلسفه مورد سؤال جدی قرار گرفت.
در حکمت یونان، فلسفه به مطلق شناخت و مجموعه دانش های انسانی اطلاق می شد که علوم طبیعی را نیز در بر می گرفت و به همین دلیل حکمای یونانی تقابلی میان آن دو لحاظ نمی کردند، اما به مرور زمان که روش شناسی شناخت مورد توجه جدی واقع شد، فلسفه به عنوان دانشی معرفی شد که از روش عقلی استفاده می کند و مبتنی بر استدلال و استنتاج است و علوم تجربی به عنوان دانشی به حساب آمد که از روش حس و تجربه بهره می گیرد و مبتنی بر فرضیه، آزمون و استقرا می باشد و با این خط کشی ها بود که قلمرو فلسفه و علم تجربی به کلی از یکدیگر فاصله گرفت؛ به نحوی که امروزه چنین مرسوم است که فلسفه مجموعه ای از مسائل عقلی است که با روش تجربی قابل اثبات نیست و در مقابل علم مجموعه ای از مباحث تجربی است که تنها بر حس مبتنی است.
افلاطون از نخستین فیلسوفانی بود که میان شناخت حسی و عقلی تمایز نهاد و شناخت حسی را جزیی و خطاپذیر و در مقابل معرفت عقلی را کلی، ضروری و خطاناپذیر دانست و با این ارزش گذاری، معرفت عقلی را در اوج قرار داد؛ به نحوی که شناخت مثل که عالی ترین موجودات عالم محسوب می شوند، تنها در تیررس عقل قرار دارد. در مقابل این دیدگاه افراطی در اوایل سده نوزدهم دیدگاه تفریطی پوزیتیویسم شکل گرفت که معتقد بود فلسفه، دوران کودکی علم، و علم، دوره بلوغ فلسفه است. انسان در ابتدا درصدد آن بود تا به واسطه فلسفه، به کشف واقع برسد، ولی وقتی متوجه این ناتوانی شد، تصمیم گرفت با علم به سراغ کشف واقع برود و با اقبال به علم توانست به رموز عالم هستی پی برد، از این رو مجهولات و نادانسته ها در حیطه فلسفه قرار دارند و معلومات و دانسته ها در حیطه علم. از نظر این گروه، فلسفه و علم در عرض یکدیگر قرار دارند و هر دو هدف واحدی را دنبال می کنند که یکی در نیل به این هدف، موفق و دیگری ناکام مانده است. به همین دلیل برای کشف عالم تنها باید به تجربه روی آورد. آنان یافته های عقل فلسفی و غیرتجربی را نامعتبر می دانند و معتقدند باید به داده های بی واسطه حسی اکتفا نمود و تنها قضیه ای را می توان اثبات پذیر دانست که قابل ارجاع به گزاره های حسی باشد. از این رو اگر انسان از چیزی آگاهی تجربی نداشته باشد، هیچ آگاهی ای از آن ندارد. پوزیتیویست ها با این ضابطه همه گزاره های متافیزیکی و فلسفی را غیرمعتبر و خارج از دایره اثبات پذیری دانستند.
در این میان، گروهی از اندیشمندان مسلمان در این میان دیدگاهی معتدل را در پیش گرفتند. از نظر آنان هم علم و هم فلسفه ناشناخته هایی از عالم را مورد کشف قرار می دهند و هیچ یک قادر نیستند دیگری را از اعتبار معرفتی ساقط کنند.

اشاره: مطالعه پیرامون فلسفه از زوایای مختلف امکان پذیر است. برخی از مهم ترین پرسش ها به ماهیت فلسفه و موضوع و مسائل آن مربوط می شود و برخی دیگر به رابطه میان علوم و فلسفه و شرایط رشد و تکامل آنها باز می گردد. این سؤالات را با ریاست محترم بنیاد حکمت اسلامی صدرا، حضرت آیت الله سید محمد خامنه ای در میان گذاشته ایم.
مشکوه النور فلسفه یا حکمت چیست و شامل چه بخش هایی می شود؟
استاد تا آنجا که تاریخ فلسفه نشان می دهد فلسفه یا حکمت در قدیم الایام تا پیش از ارسطو به شکل حکمت اشراق بوده و حکمای ایرانی و هندی و حتی حکمای یونانی تا سقراط و افلاطون، همه به این شکل حکمت یا فلسفه (که در یونان به آن سوفیا می گفتند) اشتغال داشتند. ارسطو که بر خلاف گذشتگان به روش ریاضت و راه معرفتی و شهود و اشراق معتقد نبود پایه فلسفه ای را گذاشت که هنوز ادامه دارد و به نام فلسفه مشائی معروف شده است. وی علاوه بر فلسفه و الهیات به علوم طبیعی هم می پرداخت و کتب او شامل بخش فوسیس (یا فیزیک) به معنی طبیعیات نیز بود، از این رو شاگردان و پیروان ارسطو پس از مرگ او کتاب هایش را به دو دسته کلی طبیعیات و غیرطبیعیات (یا مابعدالطبیعه، و به یونانی: متافوسیسا) تقسیم کردند و از آن زمان نام متافیزیک بر روی فلسفه باقی ماند.

ماده مربوط به طبیعت است و در کنار پژوهشهای نظری فلاسفه، دانشمندان علوم تجربی نیز به شناخت ماده و فهم ساختار جهان طبیعت پرداخته اند. مفهوم ماده یا جسم در تاریخ تفکر بشری دچار دگرگونی های بسیار شده و هر کدام از نظامهای فلسفی مختلف تصویر و تبیین خاصی از ماده ارائه کرده اند. در تمامی این تبیین ها مساله تغییرپذیری و امکان پذیرش صورت های مختلف برای ماده مورد توجه بوده است.
از نگاه علم فیزیک، ماده یا جسم از ذرات بنیادین، تجزیه ناپذیر و دارای جنبش و حرکت تشکیل شده است که با توجه به میزان جنبش و حرکت این ذرات، صورت ماده یا انرژی به خود می گیرند. در تفکر فلسفی، اگر چه اکثر فیلسوفان مسلمان ماده را به عنوان امر بالقوه محض، جزئی از جوهر جسم می دانند و قائل به ثنویت ماده و صورت هستند ولی در عین حال در مورد اتصال یا انفصال بالفعل اجسام دیدگاه های متفاوتی دارند.
البته مساله نسبت جسم و ماده یک مساله فلسفی صرف نیست و باید آن را در وهله اول موضوع علم تجربی بدانیم و دریافت های تجربی را به عنوان اصل موضوعه بپذیریم و سپس بر اساس این دریافت ها به تحلیل فلسفی از جسم و ماده بپردازیم. بر همین مبنا در اندیشه صدرایی ماده دیگر جزئی از جسم و دارای عدم فعلیت نیست و اجسام پیرامون ما از ذرات بنیادین بسیار ریزی تشکیل شده اند که دارای حرکت و جنبش دائمی هستند و به اعتبار داشتن خاصیت وجودی دائم التغییر بودن، لفظ ماده بر آنها اطلاق می شود. به این ترتیب به تحلیلی فلسفی از ماده می رسیم که با دریافت های تجربی فیزیک هماهنگ است.

فیلسوفان علم برای تمایز علوم تجربی از متافیزیک و شبه علم ملاک های مختلفی ارائه می کنند. اثبات گرایان منطقی با پذیرش منطق استقرایی علم در مقام گردآوری اطلاعات بر مشاهده و استقرا تاکید دارند و در مقام داوری، اثبات قطعی گزاره های علمی را با روش استقرایی امکان پذیر می دانند. اینان با پیشنهاد معیار تحقیق پذیری برای مساله تحدید و معناداری، نظام های نظری مابعدالطبیعی را نه تنها غیرعلمی بلکه مهمل می شمارند. در حالی که نخستین مرحله روش علمی نمی تواند مشاهده باشد و گزاره های حسی خطاپذیر هرگز نمی توانند اساس مطمئنی برای علم به شمار آیند و اصل استقرا هم بر اساس مبانی این مکتب توجیه ناپذیر است. به علاوه گزاره «صدق و معنای یک گزاره در گرو تحقیق پذیری آن است»، نه تحلیلی است و نه درستی آن با تجربه اثبات شده است.
از نظر ابطال گرایانی چون پوپر پژوهش علمی طی مراحل سه گانه مواجهه با مساله، ابداع نظریه و آزمون انجام می شود و هر سیستم نظری تنها در صورتی علمی است که بتواند در معرض نقد قرار گیرد و در برابر آن انتقادات پایداری کند؛ اما این معیار نیز پذیرفتنی نیست زیرا بر اساس آن، گزاره های وجودی باید غیرعلمی و متافیزیکی شمرده شوند و نیز ابطال قطعی نظریه ها به جهت خطا پذیری گزاره های مشاهدتی و مسبوقیت آنها به نظریه، غیرقابل حصول است. علاوه بر این تاریخ پیشرفت های علمی گواهی می دهد که دانشمندان هرگز با مشاهده موارد نقض از نظریه خود صرف نظر نمی کنند. پس از پوپر، لاکاتوش پیشنهاد می دهد برنامه های پژوهشی به شرط انسجام و داشتن برنامه ای برای ادامه تحقیقات و پیش بینی های بدیع، علمی تلقی شوند و بر اساس همین معیارها رو به پیش یا رو به زوال خوانده شوند.

تعارضات ناشی از حصرگرایی و تحویلی نگری در ابعاد گوناگون شناخت، مانع مهمی در دست یابی اندیشمندان به شناخت گسترده و همه جانبه بوده است. با توجه به آنکه یکی از عمده ترین موانع در فرآیند پژوهش تحویلی نگری است، آسیب شناسی دوره های چندگانه پژوهش لازم است مورد بررسی قرار گیرد. ذات گرایی و غایت گرایی اندیشه ارسطویی و عدم توجه به شرایط و روابط متقابل پدیده ها به همراه جزم گرایی از علل ناکارآمدی این شیوه پژوهش بود که منجر به تحویل های مختلف مثل تحویل مسائل فلسفه به کلام یا منطق و سرانجام به زبان یا روان شناسی شد. شیوه عینیت گرای مدرن با پوزیتیویسم برای رفع موانع تفکر ارسطویی جایگزین آن شد. توجه صرف به تئوری، روش استقرایی و مشاهده و توصیف پدیده ها به جای تفسیر آنها مهمترین ویژگی شیوه پوزیتیویسم است که موجب شد همه معرفت بشر با بخشی از آن یعنی علوم طبیعی یکی گرفته شود و کل معرفت به بخشی از آن تحویل گردد. چنین خطایی اندیشمندان پست مدرن را به تردید در تفکرات پوزیتیویسم سوق داد. دوران پست مدرن با عصر اثبات و ابطال تئوری ها، توجه ویژه به روش و برنامه های تحقیقاتی، تحویل علم به عوامل جامعه شناختی دانشمندان، آنارشیسم و نسبیت گرایی و سرانجام کثرت گرایی افسار گسیخته همراه است. در هر یک از این گرایش ها در واقع فرآیند پژوهش به بخشی از آن تحویل می شود. فرا پست مدرنیسم با کنکاش در این خلل های معرفتی به جستجوی دیدگاهی در پژوهش می پردازد که ویژگی آن در نظر گرفتن تمام دیدگاه ها و دوری از یکسونگری در پژوهش و روش های آن است. چنین دیدگاهی پژوهش را یک فرآیند ذهنی صرف نمی داند، بلکه عوامل گوناگون مانند عوامل جامعه شناختی، روان شناختی و حتی زیست شناختی و سایر عوامل دیگر را در آن مؤثر می داند.

قانون علیت از جمله مهمترین قوانین فلسفه است که همه ابعاد زندگی بشر مؤید آن بوده و به عنوان یک اصل بدیهی مورد پذیرش سایر علوم قرار گرفته است، زیرا بدون استفاده از این قانون نمی توان حوادث و پدیده های عالم را توجیه کرد و به نظریه پردازی پرداخت.
به رغم اهمیت فوق العاده قانون علیت، در طول تاریخ شبهات فراوانی علیه آن اقامه شده است؛ از جمله جدیدترین این شبهات، شبهه ای است که از سوی فیزیکدانان سده بیستم یعنی فیزیکدانان پیرو مکتب کپنهاک که واضع اصل عدم قطعیت هستند مطرح شده است.
آنان بر اساس برخی آزمایشات تجربی اصل عدم قطعیت را مغایر قانون علیت قلمداد کرده و از این رو قانون علیت را انکا کرده اند. در حالی که ریشه اصلی این انکار به نارسایی مفهوم علیت در ذهن آنها برمی گردد. اشتباه بزرگ طرفداران اصل عدم قطعیت مترتب ساختن یک نتیجه متافیزیکی بر آزمایشات فیزیکی است.

واژه فلسفه که زمانی مترادف با دانش بود، اینک قلمروی محدودتری یافته است؛ اما به همان اندازه بنیادی تر و اساسی تر گردیده است. فلسفه به جهان هم چون یک کل می نگرد و ماهیت آن بر حسب شش مفهوم بیان می شود: مستقل از محتوا، عقلانیت، خردمندی، کاربردی بودن، کلیت داشتن و ساختار انتقادی؛ و در مقابل، علم آن دسته از دانش هایی را در بر می گیرد که از روش تعمیم تجربی استفاده کرده و بر مشاهده، آزمایش، گزارش و اندازه گیری برای کشف واقعیات استوار است. در نظام آموزش و پرورش فعلی، دروس مختلف به گونه ای تدوین شده اند که حجم وسیعی از اطلاعات عمومی را به کودکان انتقال می دهند و با الگو قرار دادن جوامع صنعتی و متاثر از نظریه ژان پیاژه، کودکان را در شناخت امور عینی منحصر کرده اند؛ در حالی که علوم تجربی در دادن مهارت تفکر اثربخش به کودکان ناتوان است. تفکر فلسفی در آموزش تفکر و در کسب مهارت های لازم در حل مسائل روزمره کودکان کارآمدتر است؛ اما در فلسفه برای کودکان این تفاوت باعث نمی شود که فلسفه و علم طریقی آشتی ناپذیر یابند بلکه در دادن مهارت استدلالی به کودکان یکدیگر را یاری می کنند.