مجله علوم دانشگاه تهران
سال بیست و هشتم شماره 1 (امرداد 1381)

در گدازه های بعضی از آتشفشانهای جوان ایران مانند شبه جزیره سارای (ساحل شرقی دریاچه ارومیه)، دماوند، قروه و قلعه حسنعلی راین، آنکلاوها یا بمب های پرتابی با ترکیب فلوگوپیت کلینو پیروکسنیت یا فلوگوپیت پریدوتیت یافت می شود که از لحاظ کانی شناسی و ترکیب شیمیائی با مجموعه فنوکریستالی و ترکیب سنگ میزبان مشابهت چندانی ندارند. بعلاوه این آنکلاوهای تقریبا مشابه، در مراکز آتشفشانی مختلف و در گدازه هایی با ترکیبات و کانی شناسی متفاوت دیده می شوند. مطالعات پتروگرافی و ژئوشیمیایی عناصر اصلی آنکلاوها و گدازه های آنها نشان می دهدکه این آنکلاوها و بمب های اولترامافیک کومولا نمی باشند، بلکه احتمالا قطعاتی از گوشته متاسوماتیک هستند که توسط ماگما بالا آورده شده اند.

نتایج حاصل از مطالعه بین رشته ای با استفاده از روش های رایج رسوب شناسی و پتروفیزیک شامل اندازه گیری های تخلخل، نفوذپذیری و فشار موئینه با استفاده از روش تزریق جیوه بر روی نمونه های مغزه چاه A-14-0 میدان ابوذر از سازند آسماری بالائی و بخش غار متعلق به سن الیگوسن و میوسن منتج به شناسائی 3 بخش عمده از نقطه نظر زمین شناسی مخزن گردید. بخش 1 که شامل دو زیر بخشA1وB2 می شود عمدتا" از سنگ آهک و دولومیت تشکیل یافته که غالبا" دارای تخلخل بالا و نفوذپذیری آن بدلیل تغییرات در بافت سنگ، نوع تخلخل و انتشار شکستگی های ریز متغیر می باشد. کیفیت مخزنی این بخش از نقطه نظر درجه مرغوبیت، جورشدگی فضای تخلخل و فشار جابجائی متوسط تا خوب ارزیابی می گردد. بخش 2 از انیدریت و شیل متراکم تشکیل شده و بعنوان سنگ پوشش عمل می کند. بخش 3 غالبا" از ماسه سنگ حاوی سیمان کلسیتی تشکیل شده که در برخی از افقهای چینه ای بیشتر تخلخل در بخش 3 عموما" از نوع بین دانه ای و بین بلورین میکرونی می باشد و مقادیر جزئی کانی رس مانند ایلیت و کلریت در سطح و فضای بین دانه های آواری کوارتز دیده می شوند که نفوذپذیری سنگ را تحت تاثیر قرار داده اند. کیفیت مخزنی این بخش از نقطه نظر مرغوبیت مخزن و فشار جابجائی خوب ولی به لحاظ جورشدگی فضای تخلخل متوسط ارزیابی می گردد. مغزه های مورد مطالعه شکستگی بسیار کمی را نشان می دهند و اساسا" شکستگی های ریز در برخی از افقهای چینه ای بویژه در بخش 3 قابل مشاهده هستند که توزیع آنها پراکنده و غالبا" عمودی و متقاطع می باشند و در برخی از موارد با سیمان کلسیتی پر شده اند. هر چند در مواردی دیگر شکستگی های ریز فاقد سیمان بوده و آغشتگی با نفت را نشان می دهند.

واحد زیرین بخش 2 سازند میلا در منطقه تویه - دروار (48 کیلومتری جنوب باختر دامغان) با ناپیوستگی همشیب روی بخش 1 سازند میلا قرار دارد و با سطح فرسایشی از واحد بالایی بخش 2 سازند میلا تفکیک می گردد. واحد یاد شده دربرگیرنده رخساره های طوفانی و غیرطوفانی است. رخساره های طوفانی آن دربردارنده نهشته های پهنه جزر و مدی تا بخش انتهائی دریای باز اند. در رخسارهای طوفانی دریای باز قالب سالم فسیل تریلوبیت Ptychoparioid به سن اواخر کامبرین میانی تشخیص داده شده است. این نهشته ها در یک پلاتفرم رمپ زیر نفوذ طوفان در بخش باختری حاشیه واگرای شمال گندوانا پدیدآمده اند.

رودخانه کشف رود در شمال شرق ایران، با روند تقریبا غربی – شرقی جریان داشته و در مرز ایران و ترکمنستان به رودخانه تجن می ریزد. طول این رودخانه در حدود 300 کیلومتر و وسعت حوضه آبریز آن 16200 کیلومتر مربع و شیب متوسط آن در حدود 5/0 درصد (رودخانه ای با شیب کم) می باشد. این رودخانه از نوع ماندری ماسه ای – گراولی بوده و در فرو نشست فشاری مشهد – قوچان در بین رشته کوه های کپه داغ و بینالود جریان دارد. مرز شمالی آن گسل فعال کشف رود و مرز جنوبی آن را گسل های جنوب مشهد و جنوب چناران در راستای زمین درز پالئوتتیس تشکیل می دهند و مرز انتهایی آن نیز گسله امتداد لغز چپگرد هریرود می باشد که رودخانه تجن در امتداد آن جریان دارد. نهشته های آبرفتی دشت مشهد حاصل فعالیت رودخانه کشف رود و سیلابهای فصلی است که حداکثر ضخامت آنها در حدود 250 متر است. نرخ ذخیره رسوب در دشت مشهد وابسته به شرایط آب و هوایی، پستی و بلندی، شیب حوضه آبریز و لیتولوژی منطقه می با شد. نرخ حفاظت رسوب در ارتباط با فرونشست تکنونیکی است. در نتیجه، در این قسمت فرایند آبرفت گذاری غالب است ولی در مرز شرقی حوضه آبریز، در نزدیکی آق در بند، بر اثر تجدید حیات رودخانه، آبرفت زدایی حکمفرماست. روند تغییرات اندازه ذرات از بالا دست به طرف پایین دست رودخانه کشف رود متغیر می باشد و روند کاملا ریز شونده را نشان نمی دهند. این تغییرات اندازه ذرات می تواند بیانگر تغییرات شیب کانال (تغییرات در سطح اساس) و شرایط خاص زمین شناسی نظیر، فعالیت های تکتونیکی باشد. همچنین وجود رودهای فرعی همراه با منشاء رسوبات جانبی از فاکتورهای مهم درشت شوندگی به طرف پایین دست این رودخانه می باشد. 12 رخساره سنگی (شامل 4 رخساره گراولی، 5 رخساره ماسه ای و 3 رخساره گلی) در توالی های تشکیل شده در رودخانه کشف رود و سر شاخه های آن شناخته شده است که وضعیت تکتونیکی منطقه در تشکیل آنها نقش داشته است. پیچ خوردگی تکتونیکی در این ناحیه ممکن است بعلت انحراف طولی (موازی با جهت دشت سیلابی) و یا بصورت انحراف جانبی (عمود بر جهت دشت سیلابی) پروفیل رودخانه باشد. همچنین در ناحیه مطالعه شده، تکرار قطع شدگی ها ممکن است بر اثر تکرار سیلاب ها بوده باشد.

تخمین صحیح اشباع شدگی آب در مخازن هیدروکربوری از اهمیت زیادی برخوردار است. محاسبه اشباع شدگی آب با لاگهای ژئوفیزیکی و با استفاده از فرمول های مناسب صورت می گیرد. در تمامی فرمول های اشباع شدگی آب عوامل مختلفی به صورت مشترک وجود دارند که خطا در به کار گیری صحیح آن ها سبب خطا در محاسبه اشباع شدگی آب می شود. این مطالعه به منظور بررسی تاثیر خطا در پارامترهای معادلات بر مقدار اشباع شدگی آب محاسبه شده انجام شده است. کلیه محاسبات مربوطه بوسیله نرم افزارهای اکسل (Excel) و متمتیکا (Mathematica) انجام پذیرفته است. برای نیل به این هدف، ابتدا 14 فرمول متداول اشباع شدگی آب انتخاب شد. سپس عوامل موجود در آن و محدوده تغییرات مقدار هر عامل تعیین گردید. در مرحله بعد مقدار تغییر هر عامل به میزان یک در صد (باتوجه به محدوده هر عامل) محاسبه شد. با داشتن مقدار متغیر، ستون متغیر (مقادیر متوالی هر عامل در محدوده تغییرات آن) تشکیل گردید. سپس با استفاده از ستون متغیر، مقادیر اشباع شدگی آب (ستون Sw) محاسبه شد. آنگاه مقادیر متوالی Sw از یکدیگر کم شد و قدر مطلق اختلاف آنها بدست آمد (ستون تغییرات Sw). سپس با مقادیر هر کدام از عوامل و تغییرات اشباع شدگی آب مربوط به آن (با استفاده از ستون متغیر و ستون تغییرات Sw)، نمودار خطا ترسیم گردید. در خاتمه نیز میانگین حداکثر و حداقل مقادیر خطاها (تغییرات) در تمام معادلات محاسبه و مورد مقایسه قرار گرفت. این مقایسه نشان داد که عامل تخلخل در بین عوامل اصلی و فاکتور سیمانی شدن در بین ضرایب آرچی، بیشترین خطا را می تواند در محاسبه اشباع شدگی آب ایجاد کنند.

مطالعات پتروگرافی بر روی سنگهای ولکانوکلاستیک شمال دریاچه حوض سلطان در منطقه کوشک نصرت و علی آباد منجر به شناخت پنج رخساره سنگی گردید، که به شرح ذیل تفکیک شده اند: 1- توفها، شامل توف های ویتریک، لیتیک، کریستال و ترم های حدواسط 2- لاپیلی توف ها، لاپیلی استون ها، برش های توفی و برش های پیروکلاستیک 3- ایگنیمبریت ها 4- توفیت ها و 5-آندزیت های پورفیری. همچنین، این مطالعات نشان می دهند که مهمترین فرایندهای دیاژنتیکی که بر روی این سنگها عمل کرده است شامل تراکم، سیمانی شدن، تشکیل کانی های زئولیتی و دگرسانی شیشه های آتشفشانی می باشد. نقش ترکیب سیمان و کانی شناسی در کنترل پدیده های مختلف دیاژنزی از اهمیت بالایی برخوردار است. وجود رسوبات دریایی حاوی فسیل های روزنه داران (بویژه نومولیت)، که دربین سنگهای آذرآواری این منطقه گسترده اند، سن این مجموعه را ائوسن مشخص می کند.

برش مورد مطالعه با توالی نسبتا کامل و تفکیک نشده ای از رسوبات آهکی ژوراسیک میانی - بالایی و به ضخامت 355 متر در کوه سفید در رشته کوه های سلطانیه واقع در 45 کیلومتری جنوب شرق زنجان قراردارد. به منظور اثبات وجود یا عدم وجود سازند دلیچای و تفکیک واحدهای سنگی لار و دلیچای درصورت وجود و تعیین سن دقیق این سری رسوبی با استفاده ازمطالعات پالینولوژیکی 40 نمونه از سنگهای آهکی انتخاب و پس از آماده سازی از آنها 160 اسلاید پالینولوژیکی تهیه گردید که با مطالعه این اسلایدها گروه های مختلفی از پالینومرفها شامل داینوفلاژله ها، اسپور و پولنها، آستر داخلی پوسته فرامینیفرها، اسپور و قطعات قارچها و همچنین اسپیکولهای آلی اسفنج شناسایی گردید. با توجه به لیتولوژی و پالینومورفهای موجود مشخص گردید که 105 متر از ضخامت ستون مورد مطالعه دارای سن باژوسین – اکسفوردین بوده و متعلق به سازند دلیچای و 250 متر بالای آن دارای سن اکسفوردین – کیمریجین و متعلق به سازند لار می باشد. تعدادی آمونیت و بلمنیت نیز از طبقاتی در قسمت پایینی برش (سازند دلیچای) جمع آوری گردید که سن ژوراسیک میانی (کالووین) را مشخص میکنند. پالینومرفهای یافت شده بعلاوه این ماکروفسیلها همگی بر آب و هوای گرم و مرطوب و عمق زیاد محیط دلالت دارند. مقایسه برش مورد مطالعه با نواحی دیگر در شرق (مقطع پل دختر، شرق تهران) و غرب (منطقه ارومیه) نشان می دهد که دریای حاکم در ژوراسیک میانی، در منطقه مورد مطالعه دارای عمق بیشتری نسبت به نواحی مذکور بوده و باعث رسوب آهک و ایجاد رخساره متفاوت سازند دلیچای در کوه سفید گردیده است. همچنین مقایسه سن سازندهای دلیچای و لار در این سه ناحیه نشان می دهد که بر خلاف نظرات قبلی سن این سازندها به سمت غرب کاهش نمی یابد.