فصلنامه علوم انسانی
پیاپی 34-35 (تابستان و پائیز 1379)

مقاله حاضر به مقایسه بعضی از ابیات مندرج در حدیقه سنایی مصحح مدرس رضوی در سال 1330، با ابیات قدیمی ترین نسخه خطی حدیقه سنایی به نام فخری نامه که در سال 552 ه کتابت شده پرداخته است وسعی به عمل آمده تا دلایلی برای اثبات اینکه حدیقه دارای دو تحریر متفاوت است ارائه شود. به نظر می رسد حدیقه یک بار در ده هزار بیت با عنوان حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه و باری دیگر توسط خود شاعر در پنج هزار بیت با عنوان فخری نامه تدوین شده است. همین دو تحریری بودن متن از دلایل مهم تفاوت فاحش نسخه های خطی حدیقه سنایی است.

دانش پژوهشی و زبان فارسی دو پدیده در هم تنیده و برجسته اند. از این رو باید در گرامیداشت و پاسداشت هر دو کوشید. ولی نشانه های بسیاری گویای کمبود چنین کوششی و ناسودمندی تلاش های انجام شده است. در این جا پس از شناسایی ویژگی های بایسته یک نوشته دانش پژوهانه فارسی، متن یک فراخوان مقاله، به نمایندگی از همه نوشته هایی که دانش پژوهانه و فارسی انگاشته می شوند، بررسی شده است تا میزان برخورداری آن از ویژگی های سازمانداری، مهارداری، و فارسی دوستی روشن شود. بررسی انجام شده گویای آن است که نوشته یاد شده آن گونه که باید و شاید از دانش پژوهی و زبان فارسی پاسداری نکرده است. در پایان به برخی ریشه های این دشواری پرداخته و پژوهش ها و آموزش هایی پیشنهاد شده است.

در میان صفحات سیاه و سفید تاریخ عباسی گاه نام شاعرانی به چشم می خورد که در گوشه عزلت گزیده، چهره شان در پس ظلم و طغیان حاکم زمان شان پوشیده مانده است و در انتظار دستی به سر می برند تا غبار غربت از چهره شان زدوده، آنان را به نسل های آینده معرفی کند.
یکی از این شاعران گمنام "یک الجن" است که در سال 161 هجری در حمص به دنیا آمد. وی شیعه مذهبی است که در دوران اختناق عباسی به صراحت در اشعارش افکار علوی خویش را ابراز نموده و نفرت خود را از ظالمان و غاصبان خلافت از نوک قلم و زوایای قافیه ها بیان کرد.
"دیک الجن" در طول زندگی خود حتی یک بار هم به بغداد که قبله گاه شاعران و ادیبان بود سفر نکرد و دیوان شعرش را به جای پر کردن از مدایح خلفاء و امراء، به اشعاری در رثاء و مدح اهل بیت مزین نمود. به همین دلیل تاریخ و کتب تاریخی بالاتفاق به تشیع او اقرار نموده است.
وی اگر چه از شهر خویش سفر نکرد، در زمینه ادبی از مظاهر تجدید غافل نشد بلکه خود، ابداع گر یک نوع شعر به نام "تخییر" بود که بعدها زمینه نظم موشحات گردید.
در مقاله حاضر به این زوایای مذکور در زندگی دیک الجن مفصلا پرداخته شده، چهره شاعر با استشهاد به اشعارش معرفی گردیده است.

چاپ عکسی نسخه خطی مثنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی، محفوظ در موزه قونیه (667 ه) که به خط محمدبن عبدالله قونوی و زیر نظر حسام الدین چلبی و سلطان ولد، کتابت شده است، فرصت تازه ای برای مثنوی شناسان، پدید آورد. این نسخه هنگامی به دست نیکلسون رسید که دفترهای سوم و چهارم را به مطبعه سپرده بود. با این حال وی در تصحیح مثنوی از بیت 2835 دفتر سوم تا پایان دفتر ششم از این نسخه به عنوان اساس، استفاده کرد. برخورد دوگانه نیکلسون با نسخه قونیه متضمن نکات آموزنده ای برای مصححان متون است.
در این مقاله، پس از نقد آراء او درباره اعتبار نسخه قونیه و مقایسه و بررسی خطا های او- که احتمال آن برای هر مصححی وجود دارد- در دفترهای اول، دوم تا نیمه دفتر سوم مثنوی، در غیبت نسخه معتبر، با نسخه قونیه، پرداخته شده و پس از آن، موارد عدول نیکلسون از ضبط نسخه قونیه در بقیه دفتر سوم تا آخر دفتر ششم بررسی شده است. اختلافات چاپ نیکلسون با نسخه قونیه در تمام موارد با متن مصحح آقای دکتر محمد علی استعلامی، سنجیده شده است.

فرهنگستان زبان و ادب فارسی پس از شش سال بحث و بررسی، سرانجام در اسفند سال 1378 متن پیشنهادی خود را برای "دستور خط فارسی "منتشر کرد و به نظرخواهی عمومی گذاشت. این دستور اگر چه نسبت به پیش نویس قبلی آن و شیوه نامه های موجود در جامعه، شیوه نسبتا معتدل تری دارد. دارای نواقص، نارسایی ها، ناهماهنگی ها و نادرستی هایی است که تعداد آنها نزدیک به شصت مورد است.اشکالهای متن منتشر شده، در فصل "ویژگی های خط فارسی" بیشترمربوط به توضیحاتی است که به صورت ناقص بیان شده است. در فصل "نشانه های خط فارسی" مهمترین اشکال مربوط به ترتیب الفبای فارسی است که همزه را بر "ا" و "آ" مقدم کرده است. اشکالهای فصل مربوط به "املای بعضی از واژه ها و پسوندها و پیشوندها" بیشتر مربوط به ناهماهنگی قواعد و نارسایی آنها در توصیف تمام مصادیق همانند است. اشکالهای فصل شناسه های فعلی "- م،- ی،- یم،- ید،- ند "مربوط به اختلاط قواعد مربوطه به "است" با سایر شناسه های پنجگانه فعلی است. اشکالهای فصل "ضمایر ملکی و اضافی و مفعولی" و فصل "یای نکره و مصدری و نسبی" نیز مربوط به نقص شمول قواعد است. اشکالهای فصل "قواعد همزه" بیشتر از نوع هماهنگی در ارائه قواعد، بیان قواعد متعدد و خروج از معیار روش معمول در عرف خط فارسی است. اشکالهای فصل "واژه ها و ترکیبات و عبارات ماخوذ از عربی" نیز بیشتر از نوع ناقص بودن قواعد است. فصل "کلمه های مرکب" فصلی است که بیشترین اشکالهای دستور خط فرهنگستان مربوط به این فصل است؛ و مهمترین آن پیروی نکردن از منطق علمی خط و زبان و در نتیجه پدید آمدن ناهماهنگی های فراوان است. علاوه بر مواد یاد شده، نکات مورد اختلاف فراوان دیگری نیز در خط فارسی وجود دارد که در این"دستور خط" تکلیف آنها روشن نشده است.

زبان مانند هر پدیده ای همواره در تغییر و تحول است. تغییرات در زبان از کوچکترین واحد زبان تا بزرگترین آن امری طبیعی است. عوامل گوناگونی در این تغییرات دخالت دارند که تبیین آنها از بحث مقاله خارج است. در ساختار و صورت کلمات از حیث کاهش صامت و مصوتها تغییراتی به وجود می آید که در اصطلاح "تخفیف" نام نهاده شده است. این بخش از زبان کمتر مورد توجه و بررسی اهل فن قرار گرفته است. در این مقاله سعی شده است که در بخش صرفی زبان به تخفیف صامت های زبان فارسی پرداخته شود و متناسب با آن قواعدی ارایه گردد. بدیهی است که بحث از قواعد زبان پیش از آن که توصیفی و انشایی باشد تحلیلی و نیازمند شواهد است لذا در این مقاله بیشتر به ارایه مثال ها و شواهد پرداخته و از توصیف پرهیز شده است.