فهرست مطالب

مطالعات هنر اسلامی - پیاپی 7 (پاییز و زمستان 1386)

نشریه مطالعات هنر اسلامی
پیاپی 7 (پاییز و زمستان 1386)

  • تاریخ انتشار: 1386/10/11
  • تعداد عناوین: 9
|
  • صفحه 5
  • هنر های تجسمی
  • مهناز شایسته فر صفحه 7
    از آنجایی که ادبیات در شکل گیری فرهنگ اسلامی ایران نقش اصلی و عمده داشته است، با نگاهی به جایگاه ادبیات در هنرهای سنتی میتوان به نحوی به ارتباط این هنرها با ویژگی های فرهنگی پی برد. ادبیات ایران به ویژه شعر فارسی علاه بر ویژگی روایی بودنش، همواره وسیلهای برای مفاهیم حکمی و عرفانی بوده است. تاثیر مستقیم شعر و ادبیات فارسی بر نگارگری به عنوان یکی از هنرهای اصیل ایرانی، در تمام ادوار تاریخی و به ویژه در اوج درخشش این هنر در دورهی صفوی دیده میشود. در این دوره چون دوره های پیش از آن، نگارگری علاوه بر ترسیم وقایع داستانها و توضیح متون منظوم، رسالت نشان دادن اسرار منعقد در اشعار و متون را با استفاده از نمادها بر عهده داشته است. در دورهی صفویه چندین نسخهی ادبی منظوم به دستور پادشاهان صفوی مصور گردیده است. در این میان خمسهی شاه تهماسبی که از آثار نفیس و نادر دورهی حاکمیت شاه تهماسب است، از ارزش هنری بالایی برخوردار است. این نسخه نگاره هایی بسیار زیبا و با شکوه دارد که سبک مکتب تبریز به کار رفته در آنها به خوبی توانسته است خیال انگیزی شعر نظامی را به نمایش بگذارد. این نسخه به خط محمود نیشابوری و دارای 14 نگاره است و در تدوین آن مهمترین هنرمندان دوران، از جمله سلطان محمد و آقا میرک، میرزا علی تبریزی و میر سید علی نقش داشته اند. این نسخهی نفیس و ارزشمند هم اکنون در موزهی بریتانیا نگهداری میشود.
    این مقاله که موضوع آن بررسی تاثیر شعر به عنوان کلامی مخیل و شوراننده1 با تمرکز بر نسخهی «خمسه شاه تهماسبی» است، اهداف زیر را دنبال میکند:-1دستیابی به مضامین و ساختار شعر نظامی-2شناخت تاثیر گذاری شعر نظامی بر خلاقیت و نبوغ هنرمند در تصویر آرایی خمسهی نظامیسؤالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود:-1رابطهی ادبیات و نگارگری در زمان صفویه چگونه است؟
    -2ویژگی های بصری و مضمونی نگاره های خمسهی شاه تهماسبی کدامند؟
    -3این عناصر بصری و مضمونی به چه میزان متاثر و برگرفته از شعر نظامی است؟
    -4آیا نگاره های خمسهی شاه تهماسبی صرفا روایتگر شعر نظامیاند یا اسرار نهفته در آن و خلاقیت هنرمند را نیز به نمایش می گذارند؟
    روش گرد آوری مطالب، از طریق اسناد و مدارک و روش تنظیم مقاله به شیوهی توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفته است.
    کلیدواژگان: خمسهی شاه تهماسبی، مضامین ادبی، نگارگری ایرانی، اشعار نظامی
  • معصومه صداقت صفحه 23
    قصص الانبیا، قصه های نقل شده درخصوص حوادث و شاخصه های مهم زندگی پیامبران در کتاب آسمانی مسلمانان، قرآن است. هدف اصلی نقل این روایات، دعوت انسان ها به سوی خداوند و نگاهی عبرت آمیز به گذشتگان می باشد. نقل این داستان ها به وسیله هنرمندان نگارگر، خوشنویس و مفسران قرآنی، در مقابل هجوم تبلیغات هنرمندان دیگر بلاد، که نقاشی را جایگاهی برای تبلیغ ادیان خود قرار داده بودند، بدان جهت بوده است تا با استفاده از مضامین مذهبی و روایات قرآنی، تفکر و بینش دینی مسلمانان را در سراسر بلاد مسلمانان گسترش و تحکیم بخشند. در ابتدا این مضامین بدون تصویر در نسخ ادبی مسلمانان مورد استفاده قرار گرفت. در دوره های بعد با کمک تصویرسازی و هنر تزیین کتب و نسخ خطی، این نسخه ها مزین به تصاویری جهت بهتر نمایان ساختن مفاهیم ادبی، گشت.
    در این مقاله سعی بر آن است تا به بررسی نسخه های مختلف قصصالانبیا و داستان های نقل شده قرآن در آنها، با موضوع پیامبران اولولعزم بپردازد.
    سؤالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود:-1 جایگاه بررسی نسخه خطی قصصالانبیا در مطالعات ادبی ایران چیست و چه تعداد از این نسخه تاکنون به دست ما رسیده است؟
    -2 مضامین مورد استفاده در این نسخه کدام است؟
    -3 پیامبران اولوالعزم در نگاره های نسخهی قصصالانبیا چه جایگاهی دارند؟
    و در پاسخ به این پرسش ها، اهداف زیر مورد نظر بوده است:-1 دستیابی به مضامین نگاره های موجود در نسخه خطی قصص الانبیا -2 شناسایی و تحلیل نگاره های قصص الانبیا براساس مضامین و داستان های پیامبران اولوالعزمشیوهکار در این مقاله به صورت کتابخانه ای و جمعآوری مطالب و تحلیل و تفسیر نگاره ها بر اساس مطالب و یافته های دوره های تاریخی میباشد.
  • پژوهش هنر
  • مهناز شایسته فر صفحه 47
    سرزمین ایران در دوره اسلامی شاهد افت و خیزهای بسیاری در زمینه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و هنری بوده است. اما در تمامی ادوار تاریخی، هنر ایران، در جستجوی نیروهای آسمانی بوده و کوشیده تا با وسایلی که دارد با این نیرو ارتباط برقرار سازد و از قدیمترین زمان، اگر چه هنر امری عادی و معمولی بود، اما ایرانیان برای زیبایی، مقامی بلند قائل بودند. هنر ایرانی بر تزیین مبتنی است. این تزیینات که گاهی نشان دهنده عادات و عقاید دینی بوده، میتوانسته عمیقترین تاثیر را در انسان و محیط زندگی او بهوجود آورد. با روی کار آمدن سلاجقه در مشرق ایران، دوران درخشان فلزکاری اسلامی آغاز گردید. آثار باقیمانده از این دوره نشاندهندهی اوج درخشش هنر فلزکاری در ایران است که نشانه ها و نقوش این آثار در دنیای معاصر میتواند پر از ناگفته ها و پیامهای معنوی و اجتماعی باشد. در این پژوهش سعی شده با بهرهگیری از نقوش انتزاعی شده فلزکاری دوره ی سلجوقی و انتقال این نقوش به محیطهای زندگی اجتماعی، مردم را نسبت به فرهنگ، هنر، تمدن و هویت خویش آشنا نموده تا در کنار بهرهگیری از این موارد، آرامش و زیبایی هرچه بیشتر را در فضاهای شهری، ایجاد نماید. فضاهای سبز اماکنی است که افراد را برای لحظاتی به آسایش جسم و روح فرا می خواند و از آنجایی که در این اماکن، انسان به آرامش و آسایش روحی و جسمی مورد نیاز دست می یابد، لذا کار بر روی این محیطهای سبز، بیش از پیش نیازمند دقت و توجه است. فضاهای سبزی که عامهی مردم از آنها استفاده میکنند امکانات خاص خود را در حوزهی مبلمان شهری میطلبد. وجود نیمکت، سطل زباله و روشنایی از بدیهیترین عناصر مورد نیاز در فضاهای سبز شهری است.
    استفاده از منابع فرهنگی- هنری غنی ایرانی- اسلامی در گونه های مختلف هنر اسلامی به صورت بدیع و نو، می تواند در هماهنگ نمودن این غنای فرهنگی- هنری با نوآوری، ابداعات و ابتکارات امروزی جهت کاربرد در تزیین بناها و مبلمان شهری و سایر اقسام هنر، در جهت رفع نیازهای روحی، بصری و اقتصادی فردی و اجتماعی تاثیر به سزایی داشته باشد.
    در این بررسی، از نقوش و طرح های به کار رفته در فلزکاری دوره ی سلجوقی، برای آراستن مبلمان فضای سبز، استفاده شده که از این طریق با ارائه راه و روشی تازه، در آراستن فضاهای شهری، می توان هویت اصیل ایرانی- اسلامی را در اینگونه فضاها، احیاء نمود.
    در این مقاله، گامی نو در جهت به کارگیری آرایه ها و عناصر سنتی ایران، در زندگی امروزی و مدرن شهری برداشته شده، تا زمینه ساز فعالیت ها و پژوهش های آتی در این حوزه باشد.
    فرضیات:آرایه ها و عناصر تزیینی اسلامی- ایرانی دارای معنی و مفهوم هستند.
    مبلمان فضای سبز شهری از نظر فرم و معنا تاثیر مستقیمی در ترویج فرهنگ اسلامی و هویت بخشی به فضای شهری دارند.
    اهداف
    ترویج فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی از طریق انعکاس مفاهیم ملیتی- مذهبی در تزیین مبلمان فضای سبز شهری.
    استفاده از عناصر فرهنگی و هنری در گونه های مبلمان فضای سبز شهری از طریق پردازش و طراحی.
    دستیابی به شهری با هویت و ظاهری اسلامی.
    روش تحقیق: تاریخی، تحلیلی، توصیفی و تطبیقی.
    روش گردآوری اطلاعات: کتابخانه ای و میدانی.
  • حسن کریمیان، مژگان جایز صفحه 65
    در تاریخ ایران پس از اسلام، عصر صفوی به لحاظ تحولات مهم سیاسی- اجتماعی نقطه عطفی محسوب می شود که با حکومت انقلابی شاه اسماعیل صفوی آغاز میگردد. نگارگری صفویه نیز مانند سایر شاخه های هنری از این تاثیر برکنار نماند و شاید بیش از شاخه های دیگر بتوان نشانه های تحولات اجتماعی را در آن مشاهده نمود. در این نوشتار با نگاهی به چند و چون این تاثیرگذاری، سعی گردیده تا تحولات نگارگری عصر صفوی به موازات تحولات اجتماعی آن مورد بحث و بررسی قرار گیرد. یکی از این رویدادهای قابل توجه، گسترش رابطه با اروپاییان است که نمود آن بیش از هر پدیده هنری در نگارگری قابل مشاهده و اندازه گیری است. ارتباط مستقیم با اروپاییانی که به ایران میآمدند، آثار هنری وارداتی از اروپا و هنرمندان اروپایی ساکن در ایران همگی زمینه شکلگیری سبک جدیدی در نقاشی ایرانی را فراهم آورد. مضافا، تحولات درونی نگارگری نیز، همچون مستقل شدن نقاشی از کتابت و واقعگرایی، روند تغییر در نقاشی ایرانی را تسریع نمود. در واقع، تغییرات ایجاد شده در نگارگری صفوی دو روند موازی بودند که اولی درونی و در ادامه سیر کند و طبیعی تحول نگارگری ایران و دیگری سریع و انقلابی و تحت تاثیر هنر اروپائیان شکل می یافت. از این میان، آنکه ادامه یافت و به تدریج فراگیر شد روند دوم بود.
    سؤالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود:-1تحولات نگارگری دوران صفوی تحت تاثیر چه فرایندهای اجتماعی و فرهنگی شکل گرفت؟
    -2آثار هنر وارداتی اروپا و هنرمندان اروپایی چه تغییرات سبکی و تکنیکی را در نگارگری ایران عصر صفوی پدید آوردند؟
    اهدافی که در این مقاله مد نظر است:-1بررسی تاثیر و تاثر تحولات سیاسی- اجتماعی عصر صفوی بر نگارگری این دوران.
    -2دستیابی به نوع تاثیرپذیری نگارگری ایرانی عصر صفوی از سبکها و تکنیکهای نقاشی اروپایی.
    روش تحقیق: تاریخی- تحلیلی
    کلیدواژگان: نگارگری صفوی، تحولات فرهنگی اجتماعی، سبکها و تکنیکهای نقاشی اروپایی
  • معماری
  • زهرا شریعت صفحه 89
    حضرت معصومه (س) فرزند هفتمین امام و پیشوای مسلمانان جهان امام موسی کاظم (ع) است که از شان و جایگاه خاصی نزد شیعیان جهان برخوردار است، اما مقام و جایگاه ایشان نزد شیعیان ایرانی و ارادتمندانی که در جوار مرقد ایشان زندگی میکنند، حکایتی دیگر دارد و گواه آن فوج فوج مشتاقان و مومنانی هستند که از گوشه و کنار ایران هر روزه به زیارت آن حضرت میشتابند. به همین دلیل شهر قم نیز از هنگامی که سلسلهی صفوی تشیع را مذهب رسمی ایران قرار داد، از نظر زیارتی اهمیت ویژهای یافت. پادشاهان صفوی برای ابراز ارادت خویش به خاندان نبوت و اهل بیت پیامبر کوششهای فراوانی برای نشان دادن بزرگی و علم ایشان انجام دادند. از این رو بیشترین گسترش و توسعه حرم و توجه به معماری آن، در زمان پادشاهان صفوی صورت گرفته است. در این راستا، یکی از ابزارهایی که از آن در ایجاد فضایی معنوی کمک گرفته شده، کتیبه هایی با درونمایه شیعی است. این کتیبه ها که مضمون آنها با مشاوره علمای اسلامی تعیین میشد، در برگیرنده آیات قرآنی، احادیث ائمه، نامها و اسامی امامان و ادعیه و گاه اشعاری در وصف و مدح اهل بیت است. از این میان آنچه بیش از همه تعصب و ارادت هنرمندان و پادشاهان یا حامیان هنری را نشان میدهد، استفاده از نام امامان معصوم، حدیثی از ایشان و یا دعایی درباره ایشان است.
    بخش مهمی از معماری اسلامی- ایرانی، بهویژه درمجموعه های آرامگاهی بزرگان و به ویژه معصومین که حرم مطهر حضرت معصومه (س) نیز در شمار آنهاست و همواره در دوره های مختلف مورد توجه پادشاهان مسلمان و هنرمندان و معماران شیعه قرار گرفته، استفاده از نمونه های متعددی از کتیبه ها، با موضوعات فوق الذکر است.
    این مقاله با هدف شناسایی و بررسی کتیبه های حرم مطهر حضرت معصومه (س) تنظیم گردیده است.
    سؤالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود:-1 استفاده از کتیبه در معماری مراقد معصومین چه جایگاهی دارد؟
    -2 نمونه های کتیبهای مرقد مطهر حضرت معصومه (س) کدامند و چه مضامینی را در بر می گیرنداهدافی که در این مقاله مد نظر است:-1 بررسی مضامین کتیبه های حرم حضرت معصومه (س).
    -2 دستیابی رابطی مضمونی کتیبه ها با شان و جایگاه اهل بیت، به ویژه حضرت معصومه (س).
    این مقاله با استفاده از اسناد و مدارک مکتوب و به روش توصیفی- تحلیلی تهیه شده است
  • سعید خوداری نایینی، مهندس مهدی پاک نژاد صفحه 111
    مسجد جامع ساوه یکی از ابنیه مهم تاریخ معماری ایران است که در دوره های مختلف تاریخی مورد مرمت و گسترش قرار گرفته است، این بنا از سدهی دهم- یازدهم/چهارم- پنجم به بعد به تزیینات مختلف گچبری مزین میشود، این تزیینات شامل ساخت محرابها و محرابنماها و برخی تزیینات آجر مهری میشود.
    مهمترین منابع و مدارک تاریخ گذاری دوره های ساخت بنا نیز همین تزیینات و به خصوص کتیبه های به جا مانده هستند که بر اساس نوع خط، تزیینات خط و تاریخهای ذکر شده در برخی از تزیینات میتوان به سیر تحولات تاریخی مسجد پی برد.
    این نوشتار به بررسی تحلیلی تازهای از این تزیینات می پردازد و در دو بخش به محرابها و محرابنماها تا با استفاده از الگوی قرارگیری محرابها و بررسی تاثیرات هر دوره تزیین بر دوره بعد، به فهمی از روند تزیین این بنا دست یابد. به این منظور با تشریح ویژگی های هر محراب به تاریخشناسی آن و رابطه آن با بنا و دسته بندی متون به کاررفته در کتیبه ها میپردازد.
    سؤالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود:-1 ویژگی های تزیینات گچی مسجد جامع ساوه کدامند.
    -2 تزیینات مسجد جامع ساوه به چند دسته تقسیم میشوند.
    اهداف تحقیق: 1- شناسایی آثار مختلف تزیینی در مسجد جامع ساوه. 2- استفاده از ویژگی های تزیینات جهت تاریخشناسی دوره های گسترش و مرمت بنا.
    کلیدواژگان: مسجد جامع ساوه، محراب، کتیبه تزیینات
  • هنر های کاربردی
  • فریده طالب پور صفحه 133
    شواهد تاریخی نشان دهنده ارتباط تجاری، اقتصادی و سیاسی بین دو کشور ایران و چین، از زمانهای بسیار دور است که این روابط با حاکمیت مغولان بر ایران تحکیم یافت. در دورهی ایلخانان، بافت انواع پارچه های نفیس که قبل از حملهی مغول در ایران رواج داشت، ادامه یافت. عناصر طراحی چینی، مانند اژدها، سیمرغ و انواع گلها، جهت تزیین هنرهای این دوران، کاربرد فراوان داشت. با توسعهی تجارت بین ایران و چین، انواع کالاهای چینی مانند منسوجات ابریشمی و سفالینه های لعابدار، از چین وارد ایران میشد و هنرمندان ایرانی از نقوش آنها، در بافت پارچه استفاده میکردند. همچنین استفاده از نقوش چینی، در سفالینه ها و کاشی های تخت سلیمان، قابل توجه است. تعدادی از کاشی های به دست آمده از تخت سلیمان، دارای آرایه های تزیینی چینی هستند. کاربرد برخی از نقش مایه های تزیینی چینی در نقاشی های ایرانی این دوره نیز تحت تاثیر هنر چین بوده است.
    سؤالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود:-1آرایه های تزیینی منسوجات چین چگونه و با چه شرایطی بر هنر ایران تاثیر گذاشته است؟
    -2عناصر تزیینی هنر چین کدامند و بر چه آثاری از هنر ایران جلوهگری نموده است؟
    اهدافی که در این مقاله مد نظر است:-1شناسایی نوع تاثیرپذیری هنر ایرانی از آثار و عناصر تزیینی منسوجات چینی.
    -2شناخت نقوش تزیینی منسوجات چین و بررسی آثار تاثیرپذیرفتهی هنر ایرانی.
    کلیدواژگان: هنر ایلخانی، منسوجات چینی، عناصر و نقشمایه های چینی
  • صفحه 150