فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 47 (بهار 1383)

در قسمت اعظم سرزمین ایران به دلیل نفوذ پر فشار جنب گرمسیری، نواحی خشک گسترده ای از جمله استپ ها، بیابان ها و کویرها استقرار یافته اند. البته عوامل دیگری در این خشکی نقش دارند، ولی نقش تخریبی انسان این شرایط را تشدید نموده است. از سوی دیگر، متاسفانه اهمیت نواحی بیابانی و استپی کشورمان هنوز برای بسیاری از مردم توجیه نشده است. قطع رستنی ها، چرای بی رویه و به زیر کشت بردن مراتع تخریب زیادی را بر محیط زیست اعمال می کند و اکولوژی گیاهی با توجه به این روند با سیر قهقرایی مواجه گردیده است. شکار بی رویه و عدم پایبندی به اصول شکار، اکولوژی جانوری پهنه مورد مطالعه را با مشکل مواجه ساخته است. اهمیت اکوسیستم رودخانه شور به ویژه با گیاهان انبوه و زنجیره های غذایی جالب و جانوران مهاجر نیز باید مورد توجه قرار گیرد. آلودگی ناشی از دفع زباله پهنه مورد مطالعه را به شدت تحت تاثیر قرار داده است و انجام یک چنین اقدامات مخرب در جای جای کشورمان مشاهده می شود. شیوع بیماری ناشی از دفع زباله و هجوم حشرات و جانوران زباله خوار پهنه مورد مطالعه را به مخاطره انداخته که در نهایت، پیامدهای اسف باری را به انسان وارد نموده است.

کمبود بارش و محدودیت منابع آب، یکی از موانع عمده توسعه پایدار بشمار می رود که برای مقابله با آن، باروری ابرها به عنوان یکی از راهکارهای جدید تامین منابع آب مطرح شده است. یکی از عوامل بسیار ضروری در انتخاب مکان مناسب باروری ابرها، اقلیم شناسی بارش در منطقه می باشد. تحقیق حاضر در منطقه کرمان با استفاده از داده های بارش روزانه ایستگاه های منطقه در یک دوره آماری بیست ساله انجام شده است.
نتایج مطالعه نشان می دهد که بیش از 80 درصد از بارش سالانه منطقه مورد مطالعه در فصل های زمستان و اوایل بهار ریزش می کند(آذر تا فروردین) که بیش از 60 درصد از آن متعلق به زمستان است. توزیع مکانی بارش در منطقه یکنواخت نیست و منحنی های همبارش بیش از 300 میلی متر و حداکثر بارش سالانه بر ارتفاعات بلند مرکزی منطقه از جمله هزار، لاله زار و جبال بارز منطبق می باشد. حدود 35 درصد از بارش اکثر ایستگاه های منطقه را دوره های بارش سنگین (30-10 میلی متر) و استثنائی(بیش از 30 میلی متر) به خود اختصاص می دهد. بیش از 60 درصد از دوره های مرطوب را بارش های یک روزه، 3 درصد بارش های متوالی دو روزه و کمتر از 10 درصد بارش ها را دوره های متوالی سه روزه و بیشتر تشکیل می دهد. دوره های بارشی سنگین و استثنائی و بارش های متوالی دو روزه و بیشتر نیز منطبق بر ارتفاعات مرکزی منطقه است.
بنابراین ماه های آذر تا فروردین، فاصله زمانی مناسب تر و شیب های جنوبی ارتفاعات مرکزی، محدوده مکانی بهتری را برای اجرای پروژه های باروری ابرها در منطقه فراهم می نماید.

ارتفاعات تالش گنجینه ای غنی از اشکال حاصل از فرسایش یخچالی است. از آنجا که فرآیندهای مرفوژنز بیرونی تابع شرایط اقلیمی هستند و شرایط اقلیمی عصر حاضر امکان ایجاد چنین اشکالی را فراهم نمی آورند؛ بنابراین وجود چنین اشکالی را می توان تاییدی بر تغییر اقلیم و به تبع آن تغییر در سیستم شکل زایی در این بخش از کشورمان دانست. به دلیل مصون بودن نسبی این اشکال از فرسایش و با نظر به دخالت سیستم های شکل زایی کنونی، زمان تشکیل آنها به تغییرات اقلیمی جهانی پلیستوسن مربوط می شود. شناسایی اشکال به کمک عکسهای هوایی 55000: 1 و 20000: 1 و نقشه های توپوگرافی پوششی منطقه و همراه با بازدیدهای میدانی و نیز شناسایی منشا رسوبها توسط نمونه برداری و آنالیز آنها به انجام رسید.
شواهد ژئومرفولوژیک مورد بررسی در این تحقیق شامل: سیرک و دره یخچالی، سنگهای سرگردان، رسوب های یخچالی و سطوح فرسایش یافته توسط یخ می باشد. میانگین برف مرز حاصل از این تحقیق برای ارتفاعات تالش طی پلیستوسن 2360 متر محاسبه شد و لیکن به دلیل همجواری با دریای خزر، به صورت محلی تفاوتهایی در ارتفاع برف مرز ایجاد شده، چنانچه این ارتفاع برای ضلع شرقی 1800، ضلع جنوبی 2400 و ضلع غربی 2900 متر محاسبه گردیده است. مرفوژنر ارتفاعات تالش طی دوره های سرد پلیستوسن توسط دو سیستم فرسایش یخچالی و مجاور یخچال انجام گرفته است.

بیابان لوت با دارا بودن اشکال متنوع فرسایش بادی و آبی، پدیده های ژئومرفولوژیکی از قبیل تپه های ماسه ای، کلوت های (یاردانگ ها) و سنگفرش های بیابانی یکی از خشک ترین بیابان های مهم دنیاست. در این تحقیق داده های هفت باند سنجنده TM ماهواره لندست و تصاویر رنگی حاصل از سنجنده TM به تاریخ های 1987 و 1988، عکسهای هوایی به مقیاس متوسط 20000: 1 و نقشه های توپوگرافی به مقیاس 250000: 1 و 50000: 1 و کارهای میدانی و نرم افزارهای سنجش از دور استفاده شد. نتایج حاصل نشان داد که شش باند انعکاسی و ی باند حرارتی سنجنده TM کارایی زیادی در مطالعات منابع آب، رطوبت خاک و آبراهه ها دارند. نتیجه تحلیل مؤلفه های اصلی و پردازش های تصاویر نشان داد که داده های ماهواره ای علاوه بر افزایش سرعت، موجبات صرفه جویی در هزینه و افزایش دقت مطالعات می گردند.

بی تردید موقعیت ممتاز ژئوپولتیک و ژئواستراتژیک ایران بر کسی پوشیده نیست؛ لیکن این امتیاز را زمانی می توان هر چه بیشتر به سود منافع ملی سوق داد که با نگاهی به درون، تفاوتهای اجتماعی- فضایی از نظر شاخص های اصلی توسعه در قلمرو ملی به حداقل ممکن رسانیده شود.
در این نوشتار به دلیل اهمیت موضوع به ویژه در مناطق مرزی - پیرامونی وضعیت یازده استان شمالغربی- اردبیل، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی، غربی- کردستان، کرمانشاه و ایلام، جنوبغربی- خوزستان، جنوبی - هرمزگان، جنوبشرقی - سیستان و بلوچستان و شرقی - خراسان از نظر شاخص های متاثر و مؤثر بر سیح توسعه همانند امید به زندگی، میزان باسوادی، هزینه ناخالص سرانه و میزان موالید با استفاده از آزمونهای آماری u,t معیار z و ضریب همبستگی بررسی شده است. یافته ها حاکی از آن است که تفاوتهایی بنیادین میان آنها و بقیه کشور به ویژه در استان های سیستان و بلوچستان، کردستان، ایلام، کرمانشاه، آذربایجان غربی و هرمزگان وجود دارد و برآیند آن را می توان حداقل در مهاجر فرستی اغلب آنها ملاحظه نمود. از سوی دیگر، وابستگی اقتصادی آنها به کشورهای مجاور می تواند به واگرایی فرهنگی - سیاسی و به تبع آن تضعیف هویت، اقتدار و امنیت ملی منجر شود. به ویژه اگر بدانیم که این استان ها 50.4 درصد از مساحت و 40.5 درصد از جمعیت کشور را شامل می شوند.

سرزمین یک محیط فیزیکی شامل آب و هوا، توپوگرافی، خاک، هیدرولوژی و پوشش گیاهی می شود. همه این عوامل برای بهینه سازی کاربری اراضی بر مبنای توان اکولوژیک مناطق استفاده می شوند. در این مطالعه که در منطقه خرم آباد صورت گرفته است؛ عوامل محیطی از جمله شیب، جهت، زمین شناسی، پوشش گیاهی، ارتفاع، میزان بارندگی و نوع خاک با استفاده اطلاعات جغرافیایی و تصاویر سنجش از دور تولید و جمع آوری شده اند. به بهره گیری از توابع ویژه ساج از جمله همپوشانی و بافرینگ و ارزیابی چند عامله با استفاده از روش های وزن دهی CRITIC، تناسب اراضی منطقه برای کاربری های مختلف از جمله کشاورزی، توریسم، جنگل کاری و مرتعداری تعیین شده است. نتایج این مطالعه نشان می دهد که در منطقه مورد بررسی امکان توسعه اراضی کشاورزی، مرتع و جنگلداری به ترتیب تا میزان 26، 35 و 20 درصد از وسعت منطقه وجود دارد.

این مقاله با هدف شناخت و بررسی صنعت گلاب گیری و فعالیت های جنبی آن(پرورش گل محمدی، تولید اسانس و عرقیات گیاهی) در بخش قمصر کاشان، به عنوان مهمترین و مناسب ترین منطقه در سطح کشور در زمینه صنعت گلاب گیری به رشته تحریر درآمده و اجمالا نتایج زیر حاصل گشته است:با توجه به خصوصیات ویژه بخش قمصر در قالب توان های محیطی و استعدادهای طبیعی و زیر ساختی که در زمینه صنعت گلاب گیری دارا می باشد و از سوئی وجود سابقه کهن و پربار و منحصر به فرد در این صنعت(صنعتی که برخلاف اغلب صنایع دستی، یک نوع صنعت تکمیلی از فرآورده های خام کشاورزی است) و همچنین بازار روبه گسترش آن در مصارف غذایی، طبی و داروئی و تزئینی و از همه مهمتر انحصاری بودن آن در تولید می توان ابراز داشت که بخش قمصر از پتانسیل بالائی در این زمینه برخوردار است.
نکته دیگر اینکه بخش قمصر و به ویژه شهر قمصر(مرکز بخش) به علت واقع شدن در یک بن بست فضائی - مکانی پایدار، از مدار توسعه و جذب اثرات آن خارج است و امکان هر گونه فعالیت های جدید اقتصادی از قبیل سرمایه گذاری صنعتی در آن نیست. نمونه بارز این امر شهرک خاموش صنعتی شهر قمصر می باشد و این مشکل ساختاری دیرزمانی پابرجا خواهد بود. لذا اولین قدم برای شروع فعالیت های اقتصادی و تحول در روند توسعه منطقه آن هم بدون نیاز به هیچ گونه سرمایه گذاری و متکی بر استعدادها و پتانسیل های محلی که خود نمونه بارز یک توسعه ذاتی و پایدار است؛ تنها توسعه صنعت گل و گلاب گیری خواهد بود.

یکی از مهمترین شواهد ژئومرفولوژیکی میزان و نحوه عملکرد خطوط گسلی، ویژگی های ژئومرفولوژیک عوارض پیرامون آنها و به ویژه مرفولوژی مخروط افکنه ها و سلسله مراتب آنها از نظر زمانی، مکانی و توپوگرافی است. محدوده تحت بررسی، چاله مرفوتکتونیکی کویر میقان اراک می باشد. از آنجا که متغیرهای مؤثر در تکامل ژئومرفولوژیکی این حوضه فراتر از خط تقسیم پیرامون آن عمل نموده اند، بنابراین محدوده تحت بررسی به چهار گوش نقشه زمین شناسی قم تعمیم داده شده است. فرضیه تحقیق ارتباط هیدرولوژیکی در حوضه مسئله و چاله میقان اراک را حکایت می کند. براساس این فرضیه، حوضه میقان تا اواخر پلیوستوسن یکی از زیر حوضه های چاله مسئله بوده است. سرانجام فعالیت گسل های حاشیه ای(گسل های تلخاب و تبرئه) و جهش گرابنی آنها موجب تفکیک چاله میقان از حوضه مسئله شده است. بررسی شواهد موجود از جمله مرفولوژی مخروط افکنه های قدیمی و جدید، موقعیت، جهات و جهش گسل ها، رسوب شناسی چاله میقان و همچنین بررسی اختلاف ارتفاع موجود بین سطوح مخروط افکنه ای قدیمی و خط تقسیم بین حوضه های میقان و چاله مسئله از مهمترین شواهدی هستند که فرضیه فوق را اثبات می کنند.

واژه باد در ذهن شنونده غالبا تداعی کننده چشم اندازهای عام در مناطق خشک و بیابانی است. گرچه چنین ذهنیتی بخش مهمی از فرآورده های مرفیک عملکرد باد تلقی می شود؛ ولی نمی توان آن را همه صور فرایند باد در چنین حوزه ای دانست.
امواج آب دریا که بعضا خود معلول آزاد شدن انرژی باد در سطوح آب های راکد است، بخش مهمی از چشم اندازهای رفت و روب و فرم های تراکمی ماسه ها را در محیط های مجاور ساحلی بوجود می آورد. این محیط ها از نظر اقلیمی دارای رطوبت نسبی بالائی نسبت به مناطق خشک و بیابانی هستند و همین امر نقش مهمی در کنترل میزان جابجائی و تثبیت ماسه ها دارد. محیط های ساحلی تنها محیط های متضاد با شرایط محیط بیابانی و خشک که قلمرو اصلی فعالیت باد بشمار می آید، قلمداد نشده و مناطق یخچالی و مجاور یخچالی نیز می تواند صحنه عملکرد باد محسوب گردد. پدیده "لس ها" از جمله ره آورد های علمکرد باد در چنین مناطقی است.
این مقاله که نتیجه و حاصل بخشی از تحقیقات مربوط به رساله دکتری ژئومرفولوژی ساحلی در منطقه بندرعباس است، ضمن پرداختن به نحوه عملکرد امواج و رابطه آن با فعالیت باد، با تمسک به تحلیل های آماری سعی بر آن دارد تا ارتباط مکانی فرم زائی های ناشی از باد و الگوهای فرمیک آن را با مکانسم امواج دریا در نوار ساحلی منطقه بیان دارد.
از جمله نتایج شاخص بدست آمده در این پژوهش عبارت است از:-صحت اصل اول ژیلوستروم در مورد عملکرد باد برای دانه های کمتر از 150میکرون -تاثیر پذیری بیشتر چهره پردازی پدیده های مرفیک ساحلی از حاکمیت بادهائی با فرکانس کم و شدت زیاد، به جای عملکردبادهای غالب و معمول در منطقه.

شهر اراک علیرغم آنکه در گذشته نه چندان دور جزو شهرهای سالم و سرسبز ایران محسوب می شده، امروزه یکی از شهرهای آلوده است. این شهر در دهه چهل به عنوان یکی از قطبهای صنعتی کشور انتخاب شده و در طی دوره صنعتی شدن و تاکنون، مهاجرین بسیاری را پذیرا شده است. این مساله هم بر روند آلودگی های گوناگون زیست محیطی شهر در دهه های اخیر تاثیر گذار بوده است. اگر چه آلودگی های صنعتی، که مهمترین عامل در تشدید روز افزون آلودگی زیست محیطی شهر بوده که متاسفانه کمتر به آن توجه شده، عملکرد برخی از عوامل فرهنگی و اجتماعی نیز در این پدیده ایفای نقش کرده اند. بدین معنی که به دنبال مهاجرت گسترده از هر سو به شهر اراک اراضی کشاورزی به واحدهای مسکونی تبدیل گردیده و فضای سبز شهری و برون شهری کاهش یافته، که متاسفانه اقدامات قابل توجهی برای رفع این معضل هم صورت نگرفته است. مزید بر ساکنین مهاجر روستائی ضمن اینکه شیوه زندگی شهرنشینی را تجربه می نمایند، شهرگرایی نیز همچنان تداوم دارد، این نورسیده ها به فضای شهری، که در مرحله تجربه شهرنشینی و تداوم مهاجرت هستند بدون لحاظ نمودن حفظ محیط زیست در زندگی خود در نابسامانی های محیطی نیز تاثیر گذار بوده ضمن آنکه اقدامات مدیریت شهری هم در حد مطلوب عمل ننموده است.
با این مقدمه می توان بیان کرد که در واقع، مهاجرتهای بی رویه، اراک را به شهری تنها برای محل کار- نه محل زندگی- مبدل ساخته است. در این بررسی، ضمن توجه به عوامل فرهنگی و اجتماعی تاثیر گذار در آلودگی های محیطی شهر اراک بر نگرش های ساکنین به محیط مسکونی نیز عنایت گردیده است.