فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 41 (اسفند 1380)

بخش ایوانکی یکی از سه بخش شهرستان گرمسار است. در این بخش، یازده روستا با حدود 2000 نفر جمعیت استقرار یافته اند. روستاهای این بخش در سه گروه اقتصادی بر اساس یافته های تحقیق طبقه بندی می شوند: گروه اول، از لحاظ سطح زندگی از یک رفاه نسبی برخوردار می باشند؛ گروه دوم از لحاظ سطح زندگی در درجه دوم قرار دارند و گروه سوم را روستاهای نسبتا محروم تشکیل می دهند. محدودیت آب، خاک، اقلیم، فناوری، علم، سرمایه و مدیریت موجب گردیده که توسعه روستایی در این بخش، در حداقل خود تجلی نماید. صنایع دستی که می تواند بخشی از اقتصاد روستایی را پوشش دهد، متاسفانه در سال های اخیر به جهت افزایش قیمت مواد اولیه و پایین بودن کیفیت تولید از رونق افتاده و در حال منسوخ شدن می باشد. در این تحقیق ضمن شناخت محیط طبیعی، انسانی و اقتصادی ناحیه مورد مطالعه، راهکارهایی به منظور تعالی و توسعه صنایع روستایی بخصوص قالیبافی، در روستاهای موردنظر ارایه گردیده است.

در بین کشورهای جهان، ایران یکی از کشورهایی است که دارای بیشترین میزان شیوع بیماری سرطان مری می باشد. در این پژوهش با توجه به اهمیت شناخت ابعاد بیماری مذکور جهت مطالعات اپیدمیولوژیکی، ویژگی های بیماران مبتلا مورد بررسی قرار گرفته و علاوه بر پراکندگی و توزیع جغرافیایی بیماران بر اساس محل تولد، به نقش عوامل محیطی و اقلیمی موثر و نحوه معیشت آنان نیز توجه شده است. روش پژوهش، توصیفی بوده و در آن 322 پرونده پزشکی موجود در بخش مدارک پزشکی مجتمع بیمارستانی امام خمینی (ره) مورد بررسی قرار گرفته و اطلاعات و داده های لازم، استخراج و با استفاده از مصاحبه با بعضی از بیماران، تکمیل و جدولهای نهایی تهیه گردید. پس از کدگذاری و رقومی کردن پرسشنامه ها، با استفاده از نرم افزار (SPSS)، تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری به عمل آمد. نتایج حاصل از بررسی مورد نظر نشانگر افزایش بیماری سرطان مری در عرضهای بالاتر از 32 درجه جغرافیایی به ویژه در استان های شمال کشور و اطراف دریاچه خزر است که شاید حاکی از احتمال تاثیر زمینه های محیطی، شرایط جغرافیایی و نوع اشتغال در گسترش بیماری سرطان مری باشد.

رشد و توسعه روستاها نیازمند برنامه ریزی و همچنین نظام برنامه ریزی جامع و کارآمد است. علیرغم سابقه بیش از پنجاه ساله برنامه ریزی توسعه در کشور، نظام برنامه ریزی توسعه ملی و توسعه روستایی دارای نارسایی های اساسی است. این تحقیق با هدف شناخت، نقد و تحلیل نظام برنامه ریزی روستایی کشور و با استفاده از روش تطبیقی - مقایسه ای انجام شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که فقدان برنامه ریزی و تهیه برنامه های پنج ساله توسعه در سطح محلی، عدم وجود رابطه منطقی بین سطوح ملی، منطقه ای و محلی برنامه ریزی و حاکمیت تصمیم گیری بالا به پایین در این زمینه، حاکمیت برنامه ریزی بخشی در ساختار نظام برنامه ریزی روستایی، عدم مشارکت مردم و سازمان های غیردولتی در برنامه ریزی روستایی و همچنین فقدان مدیریت یکپارچه در برنامه ریزی و توسعه نواحی روستایی، مهمترین ویژگی ها و یا به عبارتی نارسایی های نظام برنامه ریزی روستایی کشور است. از آنجا که بسیاری از ناکامی های برنامه های توسعه روستایی در کشور، با این نارسایی ها در ارتباط است؛ اصلاح نظام برنامه ریزی توسعه روستایی ضروری می باشد. در این راستا اقداماتی مانند: تهیه و اجرای برنامه های پنج ساله توسعه در سطح محلی همانند سطح ملی و منطقه ای، برقراری روند تصمیم گیری پایین به بالا و بالا به پایین در نظام برنامه ریزی، تلفیق برناه های بخش عمران روستایی با ایجاد شورای تلفیق برنامه های عمران روستایی در نظام برنامه ریزی، تشویق و نهادینه کردن مشارکت مردم در تهیه، تصویب، نظارت و اجرای برنامه های توسعه و ایجاد مدیریت یکپارچه توسعه روستایی با ایجاد سازمان عمران و توسعه روستایی در سطح ملی، استان ها و شهرستان ها می تواند در بهبود نظام برنامه ریزی و دستیابی به توسعه موثر باشد.

در این مقاله ضمن معرفی و تشریح روش طبقه بندی رقومی لیتین اسکی، این روش برای طبقه بندی اقلیمی 48 ایستگاه منتخب در ایران مورد استفاده قرار گرفته است. قابلیت رقومی روش مذکور، امکان بکارگیری نرم افزار SPSS را جهت انجام محاسبات و عملیات طبقه بندی فراهم کرده است. نتایج حاصل از کاربرد این روش بر روی 48 ایستگاه منتخب حاکی از آن است که: داده های اقلیمی 48 ایستگاه منتخب، در 38 نوع اقلیم فرعی جای گرفته اند که این خود نشان دهنده تنوع اقلیمی نسبتا زیاد است. این تنوع اقلیمی از یک طرف ناشی از قابلیت روش طبقه بندی لیتین اسکی جهت نمایش جزئیات اقلیمی و از طرف دیگر به دلیل موقعیت و وسعت کشور ایران می باشد: البته این تنوع اقلیمی بیشتر در ارتباط با نوسانات مکانی عنصر بارش بوده، به طوری که در ایستگاه های منتخب، تمامی طبقات اصلی بارش که لیتین اسکی برای کره زمین در نظر گرفته، وجود دارد. جزئیات و نتایج حاصل از بکارگیری این روش بر روی ایستگاه ها به صورت یک جدول ارایه شده است.

توسعه مناطق روستایی کشور، یکی از محورهای اصلی سیاست دولت بعد از انقلاب بوده است. این مقاله قصد دارد تا اثرات سیاستهای توسعه روستایی بعد از انقلاب را بر روستاییان با تاکید بر متغیرهای درآمد ثروت و رفاه و با بهره گیری از روش مقایسه ای "واقعه پس از رویداد" در شش روستای برگزیده در شهرستان مرند مورد بررسی قرار دهد. این بررسی نتیجه می گیرد که علیرغم تلاش و فعالیت مستمر برای توسعه روستاها از طریق اجرای برنامه های متفاوت توسعه روستایی، فرآیند تغییر روستایی به دلیل وجود و استمرار ساختارهای اقتصادی - اجتماعی و جغرافیایی - طبیعی پیشین از قبیل توزیع نابرابر اشکال ثروت، عدم تغییر بنیادی در قشربندی اجتماعی، تفاوت های منطقه ای (روستایی) از نقطه نظر عوامل بالقوه توسعه ای و غیره، بیشتر گرایش به ثمردهی به روستاهایی با پتانسیل های توسعه ای بالاتر و روستائیانی با زمینه اجتماعی و اقتصادی بهتر دارد.

رشد شتابان و بی رویه جمعیت در شهرهای بزرگ و به تبع آن نیاز به مسکن در سطحی وسیع، از یک سو و نیز جلوگیری از گسترش افقی شهرها از سوی دیگر، احداث ساختمان های بلند را به عنوان راه حلی در مقابل مسئله زمین ضروری ساخته است. امروزه، اساس بسیاری از طرح های شهری این است که با افزایش تراکم و احداث ساختمان های بلند، تا آنجا که ممکن است از سطح زیربنای همکف کاسته تا بتوان جمعیت زیادتری را اسکان داده و از زمین آزاد برای تامین فضای باز عمومی و خدمات مورد نیاز و نیز استفاده بهینه از تاسیسات زیربنایی شهری استفاده نمود. با این هدف، در حال حاضر شهرهای ما خصوصا شهر تهران شاهد رشد و گسترش روزافزون ساختمان های بلند بر عرصه خود می باشد و این در شرایطی صورت می پذیر که ضوابط و مقررات کنترل کننده ای در این زمینه وجود ندارد. بررسی های انجام شده در مورد ساختمان های بلند ساخته شده در سطح شهر تهران نیز حاکی از وجود مسائل و مشکلات عدیده ای در تعداد قابل توجهی از آنهاست که این امر خود معلول عدم رعایت ضوابط و مقررات شهرسازی در خصوص مکانیابی و احداث اینگونه بناها در سطح شهر می باشد.

منابع موجود در کره زمین، محدود و انسان دارای نیازهای نامحدود است. در میان منابع طبیعی، مراتع از جمله مواهب الهی است که در اختیار بشر قرار داده شده و در صورت استفاده نادرست، پس از مدتی از بین خواهد رفت. جلوه هایی از این استفاده نادرست، در ارتفاعات دامنه های شرقی و غربی کوه های تالش دیده می شود که مورد مطالعه این مقاله است. تحقیق حاضر تلاش دارد که با توجه به فزونی گرفتن دامنه اختلافات بین دامداران منطقه در سال های اخیر، به بررسی توانهای محیطی منطقه پرداخته و به این سوال پاسخ دهد که تا چه اندازه این امکانات محیطی برای دامداران و ساکنان منطقه که جهت استفاده از آن با هم به رقابت می پردازند، دارای اهمیت حیاتی است. همچنین علل و عوامل بروز ناهنجاری ها در روابط اجتماعی میان ساکنان منطقه را شناسایی کرده و جهت رفع یا کاهش این تنش ها و ایجاد همگرایی بیشتر میان ساکنان، راهکار و پیشنهادهایی ارایه نماید. برای رسیدن به این هدف، از روش های مطالعات کتابخانه ای، مشاهده عینی از منطقه و پرسشگری محلی استفاده شده است. با انجام این تحقیق روشن گردید که علیرغم اقدامات دولت، از جمله ایجاد پاسگاه تلفیقی در مراتع ییلاقی مورد منازعه و صدور پروانه چرا برای دامداران، باز دامنه این اختلافات گسترده است. از طرفی با ملی شدن مراتع در سال 1341 و ایجاد اداره کل منابع طبیعی، حساسیت دامداران نسبت به تملک مراتع بیشتر شده و آن عرف سنتی دامداری و رعایت حسن همجواری که در گذشته وجود داشت، از میان رفته است و مسئولین ذیربط، تا به حال موفق به ارایه راه حل مناسبی جهت خنثی نمودن این تنش ها نشده اند. با توجه به مناسبات اجتماعی میان اقوام در منطقه و بررسی سابقه روابط حسنه میان آنان که طی سال های اخیر مخدوش شده، راهکارهایی ارایه گردیده است.

یکی از ارکان اولیه برای برنامه ریزی زراعی، تعیین و شناسایی واحدهای اگروکلیمایی است. منظور از واحدهای اگروکلیمایی، واحدهایی است که عوارض زمینی و عناصر اقلیمی در آنها به صورت یکپارچه در نظر گرفته شده و هر واحد از نظر این ویژگی ها، خصوصیات متفاوتی را داراست. در مطالعه حاضر که در استان همدان صورت گرفته، از عوامل زمینی: توپوگرافی، شیب، تیپ اراضی، عمق و بافت خاک و از عناصر اقلیمی: مقدار بارش سالانه، دمای سالانه و تبخیر و تعرق بالقوه در نظر گرفته شده است. با استفاده از توابع ویژه سیستم های اطلاعات جغرافیایی، ابتدا متناسب با قابلیت کشت گندم دیم، به لایه ها ارزش وزنی داده شده و سپس در یک نقشه نهایی با یکدیگر ترکیب شده اند. نقشه نهایی نشان دهنده قابلیت مناطق مختلف استان همدان به کشت گندم دیم است که برای تعیین دقت و صحت آن، از آمار عملکرد محصول گندم در استان استفاده شده است. نتایج، بیانگر دقت نقشه تهیه شده و همچنین توانمندی سیستم های اطلاعات جغرافیایی در تحلیل یکپارچه و ارایه واحدهای همگن اگروکلیماتولوژی می باشد.