فصلنامه مدرس علوم انسانی
سال دهم شماره 4 (پیاپی 48، پاییز 1386)

بطور کلی نظریه های برنامه ریزی به دو دسته کلی تقسیم می گردند. دسته اول، برنامه ریزی را از جهت فرآیند، بررسی می کنند (برنامه ریزی فرآیندی) و دسته دوم، با محصول و نتیجه برنامه ریزی سر و کار دارند (برنامه ریزی محصولی). در تحقیق حاضر، برنامه ریزی برای اجرای طرح متروی تهران (که مورد مطالعه این تحقیق است)، از دیدگاه فرآیندی بررسی شده است. بدین معنی که مراحل تصمیم گیری و برنامه ریزی برای اجرای طرح مزبور و اثراتی که این برنامه ریزی، از خود بجای گذاشته است، مورد مطالعه قرار گرفته است. در این میان جایگاه الگوی حکمروائی خوب (نظام اداره خوب) که شامل اصولی از قبیل مشارکت، پاسخگوئی، شهروندی، شفافیت، کارآمدی، قانونمداری و نظایر اینهاست، در جهت بررسی نقش مردم در فرآیند برنامه ریزی برای طرح یاد شده و میزان تعامل اضلاع حاکمیت (مسوولین، مردم و بخش خصوصی) بررسی شده است. الگوی مربوطه (حکمروائی خوب)، که از اواخر دهه 1980 مطرح شده است بطور کلی به فرآیندی اشاره دارد که تصمیم ها و اعمال قدرت در آن شکل می گیرد و جایگاهی است که دولت، مردم و بخشهای خصوصی به تعامل با یکدیگر می پردازند. الگوی حکمروائی خوب، در زمان حاضر در مجامع بین المللی و محافل کارشناسی، تنها راه خروج از بن بست فقر و توسعه نیافتگی تلقی می شود و مدیریت سطح محلی، گریز و گزیری از آن ندارد. زیرا اثربخش ترین، کم هزینه ترین و پایدارترین شیوه اعمال مدیریتی است که توسعه منطقه ای و در نتیجه توسعه ملی را نیز بدنبال دارد.
بدین ترتیب ابتدا کلیاتی در زمینه تاریخچه مترو (زمان و علت طرح مترو، مطرح کنندگان و مشارکت کنندگان در برنامه ریزی و اجرای طرح) ارائه گردیده است، سپس مصاحبه ای با مسوولین مترو و ساکنین یکی از ایستگاه های مترو (ایستگاه امام خمینی تهران)، در زمینه میزان مشارکت مردم در طرح یاد شده و میزان رعایت اصول حکمروائی خوب از طرف مسولین، صورت گرفته شده و در ادامه به بررسی و تجزیه و تحلیل آنها بصورت توصیفی- تحلیلی و با استفاده از آزمون Spss، پرداخته شده است. در نهایت به جمعبندی و ارائه پیشنهادات مربوطه اقدام شده است. و نتیجه کلی که از این تحقیق حاصل شده است اینست که در طرح یاد شده، برنامه ریزی برای مردم بوده است نه برنامه ریزی با مردم. چرا که مردم در فرآیند برنامه ریزی و اجرای طرح، نقش خاصی نداشتند و تنها نظاره گر و استفاده کننده از نتایج طرح بوده اند (برنامه ریزی از بالا و دیوانسالارانه). و در این تحقیق، اصول حکمروائی خوب، به هیچ عنوان رعایت نشده است. بدیهی است که تبعات نامطلوبی را هم از خود به جای گذاشته است. چرا که زمانیکه مسوولین به حقوق شهروندی توجهی نمی کنند طبیعتا" مردم نیز، خود را در قبال طرح، مسوول نخواهند دید و این عوامل، مانع توسعه منطقه ای و در نهایت توسعه ملی خواهد گردید.

حوضه آبریز رودخانه زاب در جنوب غرب آذربایجان غربی و شمال غرب استان کردستان واقع است و 3527 کیلومترمربع وسعت دارد. رودخانه مذکور در دره تکتونیکی جاری بوده و بخش مرکزی حوضه آن دارای حرکات توده ای مواد، با تکرار زمانی است. سالانه زمین لغزش و حرکات توده ای دیگر اتفاق می افتند و باعث آسیب هایی به مساکن، زمین های زراعی و راه های ارتباطی می شوند.
در این مقاله تلاش برآن است که بلایای طبیعی مزبور مورد ارزیابی قرار گرفته وتبیین شوند. در نهایت هدف تهیه نقشه بلایا به روش آنبالاگان است. روش تحقیق این مقاله شامل تشخیص و طبقه بندی ناپایداری ها در روی زمین و تبیین علل حدوث آنهاست. مرحله بعدی تهیه نقشه های عامل و بالاخره ترسیم نقشه پهنه بندی خطر ناپایداری های دامنه ای است.

با وقوع انقلاب صنعتی و پیشرفت تکنولوژی تحولات بنیادی در نظام های تولیدی از جمله تولید کشاورزی صورت گرفته است. به جای شیوه های سنتی که بر تولید معیشتی یا خود مصرفی در داخل یک روستا یا ناحیه استوار بود، نظام های تولیدی مبتنی بر تولید کالا و محصولات برای رقابت در بازارهای ملی و جهانی جهت کسب سود بیشتر رواج یافته است. با وجود این در نواحی روستایی، کشاورزان به منظور گریز از بی اطمینانی موجود در قیمت ها و بازار محصولات، از تنوع کشت به عنوان عامل متعادل کننده درآمد استفاده می کنند. این تنوع کشت پیامدهایی چون، پراکندگی در تولید، کاهش درآمد و عدم بهره برداری بهینه از آب و خاک را در پی دارد. یکی از راه هایی که برای بهبود توسعه مناطق روستایی مد نظر است تخصصی نمودن الگوی کشت با توجه به مزیتهای نسبی و ویژگی های خاص منطقه ای است. در این تحقیق با توجه به اهمیت محصول توت فرنگی در زندگی مردم نواحی روستایی منطقه ژاورود استان کردستان به مطالعه و تحلیل آثار کشت توت فرنگی و نقش آن در توسعه مناطق روستایی منطقه پرداخته ایم. میزان تولید توت فرنگی در استان کردستان 81 درصد از کل تولیدات کشور است که بیش از 60 درصد آن در منطقه زاورود شهرستان مریوان تولید می شود. بر این اساس پس از تحلیل و بررسی شیوه های تولیدی، الگوهای کشت و فرایند های موثر در گسترش الگوی کشت توت فرنگی، با استفاده از فرمول کوچران 178 خانوار بهره بردار از کشت توت فرنگی به منظور تبیین آثار و پیامدهای آن در سطح خانوارها بعنوان نمونه انتخاب شده اند. داده های حاصل از پرسشنامه و استفاده از نتایج و یافته های میدانی تحقیق نشان می دهند که شاخص های توسعه خانوارهای مورد مطالعه در دوره بعد از رواج کشت توت فرنگی نسبت به دوره قبل، از بهبود و پیشرفت معناداری برخوردار بوده اند.

حوضه آبریز لیقوان چای در دامنه شمالی توده کوهستانی سهند واقع شده است. تحول این حوضه، خصوصا در کواترنر جدید، جدا از تحول مخروط آتشفشانی سهند نیست. به دلیل حاکمیت سیستم فرسایشی پریگلاسیر و رودخانه ای، در دامنه شمالی این توده کوهستانی، وقوع حرکات دامنه ای، جریان های رودخانه ای و سیلابی، ازعمده ترین پدیده های مورفوژنیک ومخاطرات ژئومورفولوژیک حوضه آبریز لیقوان چای می باشند که علاوه براینکه سکونتگاه های روستایی و شهری را مورد تهدید قرار می دهند، از تنگناهای ژئومورفولوژیکی موجود بر سر راه برنامه های عمرانی منطقه محسوب می شوند. پژوهش حاضر، به بررسی و پهنه بندی حرکات توده ای مواد در حوضه زهکشی لیقوان می پردازد و نتیجه آن از طریق ارائه نقشه پهنه بندی خطر حرکات توده ای مواد و ممیزی مناطق پرخطر کم خطر سعی دارد، برنامه ریزان و مدیران اجرایی را به سوی برنامه ریزی و مدیریت صحیح کاربری زمین سوق دهد. به این ترتیب، توسعه بخش های مسکونی، کشاورزی، صنعتی و غیره، در اراضی دور از مخاطرات ژئومورفولوژیکی تا حدودی امکان پذیر خواهد شد. نقشه پهنه بندی خطر حرکات توده ای مواد، با استفاده از نقشه های توپوگرافی رقومی شده به مقیاس 1:250000 و 1:50000و نقشه های زمین شناسی و ژئومورفولوژی و داده های سنجش از دور(تصاویر ماهواره ای ETM، 2002) و بهره گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS)) شامل نرم افزارهای ARC/GISوARC/VIEW و براساس هشت متغیر(شیب، فاصله از گسل، فاصله از آبراهه، فاصله از جاده، فاصله از روستا یا شهر، لیتولوژی، کاربری زمین و بارش) ارائه گردید. نتایج این مطالعه نشان می دهد که در حدود 11/36 درصد منطقه مطالعاتی از نظر استعداد وقوع حرکات توده ای مواد، در محدوده خطر متوسط تا بسیار شدید قرار دارند و 66/64 درصد زمین لغزش ها در همین محدوده اتفاق افتاده است.

یکی از عمده ترین تحولات دهه گذشته فروپاشی شوروی و فروریختن دیوار آهنین بلوک شرق بود. بعد از این فروپاشی باز شدن مرز ایران و ترکمنستان در استان های خراسان و گلستان از جمله وقایعی بود که موجب تحولات عظیمی در سطح استانهای مزبور و منطقه گردید که مناطق مرزی نیز از این تحولات در امان نماندند.
این مقاله بخشی از یک تحقیق میدانی بوده است که با استفاده از منابع کتابخانه ای و همچنین کار میدانی با انجام مصاحبه با مسئولین و مردم محلی و با استفاده از پرسشنامه های پخش شده در سطح روستاهای منطقه مورد مطالعه (باشیوه مطالعه پانل) و در نهایت با استفاده از مشاهدات محلی تهیه شده و سعی دارد تا تحولات فضایی صورت گرفته در منطقه مرزی باجگیران در دوره بعد از بازگشایی و مقایسه آن با دوره قبل از بازگشایی مرز را بررسی کند.
فرضیه اصلی تحقیق عبارت است ازاینکه: " بازگشایی مرز ایران و ترکمنستان در منطقه باجگیران باعث تحول در کارکرد مرز شده و این تحول کارکردی فضای جغرافیایی جدیدی را در زمینه های مختلف ایجاد کرده است". بعد از بازگشایی مرز ایران و ترکمنستان در منطقه باجگیران، این منطقه شاهد تغییرات فضایی و جغرافیایی در زمینه های حمل و نقل، سکونتگاه های روستایی-شهری، ارتباطات و تاسیسات عمومی و دایر شدن تعداد زیادی از نمایندگی های ادارات و سازمان های دولتی و غیر دولتی و همچنین تغییر روند حرکت جمعیت بخصوص در شهر باجگیران بوده است، بطوری که نمای این شهر نسبت به قبل از بازگشایی تحولی اساسی داشته است.
تحقیق فوق با هدف بررسی تحولات فضایی و ساختاری صورت گرفته در منطقه مرزی باجگیران با استفاده از شاخصهای مورد نظر اثرات تحول کارکرد مرز را مورد بررسی قرار خواهد داد.

خشکسالی یکی از بلایای طبیعی است که با خسارات مالی و جانی فراوانی همراه است،این پدیده تحت هر رژیم بارش و رژیم دمایی به وقوع می پیوندد. ارائه یک تعریف مورد قبول عام در مورد خشکسالی وجود ندارد زیرا نزد افراد با تخصص های مختلف دارای معانی متفاوتی است و در منابع علمی به رخداد خشکسالی هواشناسی،هیدرولوژیکی و کشاورزی اشاره شده است،خشکسالی هواشناسی را کمبود غیر نرمال و طولانی مدت بارش گویند،خشکسالی هیدرولوژیکی به کاهش چشمگیر سطح آب دریاچه ها،رودخانه ها، مخازن و غیره مربوط است و خشکسالی کشاورزی شرایطی است که میزان رطوبت موجود درخاک برای محصول ناکافی است.
موضوع این مقاله بررسی و مقایسه عدم تطابق روند خشکسالی هواشناسی و خشکسالی هیدرولوژیکی در دو حوزه آبریز همجوار در دامنه شمالی شیرکوه یزد است.در ابتدا خشکسالی هواشناسی با استفاده از روش گیپس و ماهر و خشکسالی هیدرولوژیکی با استفاده از روش نمره استاندارد z محاسبه و در ادامه نیز وجود یا عدم وجود روند خشکسالی هواشناسی و خشکسالی هیدرولوژیکی با استفاده از تحلیل همبستگی در سطح دو حوزه آبریز اسلامیه و فخرآباد واقع در دامنه شمالی شیرکوه یزد مورد بررسی،تحلیل و مقایسه قرار گرفته است.
برای انجام این تحقیق از داده های بارندگی سالانه 2 ایستگاه بارانسنجی وابسته به وزارت نیرو در طی یک دوره مشترک آماری 30 ساله و داده های هیدرومتری 2 ایستگاه اسلامیه و فخر آباد دوره های آماری به ترتیب 26 و 28 ساله استفاده به عمل آمده است.
نتایج تحقیق نشان می دهد که از این نظر تفاوت های چشمگیری در دو سطح دو حوزه آبریز وجود دارد،علیرغم اینکه روند خشکسالی هواشناسی در هر دو ایستگاه بارانسنجی اسلامیه و فخرآباد مورد تائید قرار نگرفت،اما روند خشکسالی هیدرولوژیکی در ایستگاه هیدرومتری اسلامیه مورد تائید و در ایستگاه هیدرومتری فخرآباد مورد تائید قرار نگرفت، همچنین وجود رایطه قوی و معنادار بین میزان بارش و دبی در ایستگاه هیدرومتری فخرآباد تائید و در ایستگاه هیدرومتری اسلامیه تائید نشد.

کتابخانه های عمومی در دسترسی عموم مردم به محصولات فرهنگی و اطلاعاتی نقش به سزایی دارند. در این مقاله کتابخانه های عمومی منطقه 12 تهران از نظر توزیع فضایی، دسترسی ها و تسهیلات مورد ارزیابی قرار گرفته است. به همین منظور ابتدا نقشه های پایه و اطلاعات توصیفی مختلف از جمله جمعیت، سطح سواد و همچنین زیر ساخت ها و تسهیلات کتابخانه ها جمع آوری گردید، سپس با تنظیم و تکمیل پرسشنامه برخی از اطلاعات مورد نیاز ارزیابی از مراجعان تهیه گردید. نتایج این تحقیق نشان داد که علی رغم اینکه میانگین جمعیت منطقه 12 تهران نسبت یه سایر مناطق تهران کمتر می باشد ولی تعداد کتابخانه ها از فراوانی بیشتری برخوردار است. همچنین کتابخانه های موجود از توزیع فضایی مناسبی برخوردار نبوده و امکانات وتسهیلات موجود در کتابخانه ها به هیچوجه پاسخگوی جمعیت شعاع 1000 متری تحت پوشش که با استفاده از توابع سامانه اطلاعات جغرافیایی محاسبه شده است نمی باشد و دسترسی به کتابخانه ها در وضعیت مناسبی قرار ندارد. برای حل مشکلات موجود پیشنهاد استفاده از فضاهای فرهنگی موجود و ایجاد کتابخانه های جدید در منطقه داده شده است.

حجم آب تجدید شونده سالانه در سطح استان خراسان، حدود 9/11 میلیارد مترمکعب است که 9/3 میلیارد متر مکعب آن سطحی و 8 میلیارد متر مکعب آن زیرزمینی است؛ آب زیرزمینی استان عمدتا در آبخانه دشت های استان یافت می شود و نسبت به منابع آب سطحی از اهمیت بیشتری برخوردار است. هر ساله حدود7/9 میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی از این آبخانه ها استخراج، و به مصارف مختلف، عمدتا کشاورزی می رسد. توسعه ای که به صورت اضافه برداشتها (برداشت بیشتر از تغذیه سالانه) توسط چاه های عمیق صورت می گیرد، سبب شده که آبخانه 57 دشت از 76 دشت استان، با کسری مخزن روبرو شود و استان با بحران شدید آب مواجه گردد. کسری مخزن آب زیرزمینی، به 7/1 میلیارد مترمکعب در سال می رسد. گزارشاتی که تاکنون، درباره بحران آب در استان خراسان انتشار یافته اند، عامل اصلی بحران آب را، خشکسالی ها قلمداد نموده اند، در حالی که در این تحقیق معلوم شده است که عامل اصلی بحران آب، اضافه برداشتهای مستمری است که توسط چاه های عمیق، از آبخانه دشتها صورت می گیرد و نه خشکسالی ها به تنهایی. اگرچه خشکسالی ها نیز در این بحران نقش دارند. برای اثبات این ادعا، متوسط سالانه بارندگی (متحرک 5 سالانه) هر دشت، با هیدروگراف آبخانه همان دشت، به مقایسه و تحلیل گذاشته شده است.در این تحلیل معلوم شده است، که سطح آب زیرزمینی، حتی در سالهای تر که علی القاعده می بایست بالا می آمد، همچنان به افت خود ادامه داده است. پیامدهای جبران ناپذیر بحران آب عبارتنداز: بالا رفتن هزینه پمپاژ آب، شور شدن آب زیرزمینی، نشست زمین و ایجاد شکافها در سطح دشتها و مشکلات زیست محیطی.