فصلنامه قبسات
پیاپی 22 (بهار 1381)

یاد و نام و راه متفکر مبدع و اندیشمند عارف، فیلسوف فقیه استاد علامه آیه ا شهید مطهری را گرامی می داریم. مردی که به راستی از شخصیت های علمی برجسته و از بزرگ ترین احیاگران اندیشه دینی - ملی در عصر ما بود.
مباحث و محورهای بسیاری ذیل عنوان احیاگری دینی مطرح است که به خاطر ضیق مجال، تنها فهرست اجمالی برخی از آن ها و «چیستی احیا دین» را از منظر استاد شهید بررسی می کنیم. مسائل اصلی مبحث احیاگری عبارتند از:الف) چیستی احیاگری احیاگری دینی عبارت است از بازپیرایی و واخوانی گزاره ها و آموزه های دینی، در جهت مهجوریت زدایی از آن و رفع اجمال و اهمال از آن، و تصحیح سیر دین داری و مسیر دین داران، براساس انگیزه، رهیافت و روشی معین.
توجه به تفاوت جنبش احیاگری و جریان ها و ماجراهای متشابه و مشابه (بدلی) اهمیت فراوانی دارد.
ب) خصایل عمومی جنبش های احیاگری و محییان عموم خیزش های احیاگرانه و شخصیت های احیاگر دارای خصایل و ویژگی های زیر هستند:1. نقادی و آسیب شناسی درباره بینش، منش و کنش دینی رایج.
2. درد آشنایی و دغدغه مندی.
3. جامع نگری و اعتدال.
4. اصول گرایی، آرمان خواهی و کمال جویی.
5. روش مندی.
6. زمان آگاهی و بلاغت.
ج) اهداف و انگیزه های احیاگری برحسب شرایط و جغرافیای تاریخی، اجتماعی وقوع نهضت احیاگری و ذهنیت شخصیت اصلی جنبش یک یا چندی از موارد زیر می تواند هدف و انگیزه احیاگری قلمداد گردد

اساس دین و دین داری تجربه دینی است» [شلایرماخر، متکلم و فیلسوف آلمانی (1768 - 1834)].
«اگر از من بپرسید که اساس دین و دین داری چیست؟ می گویم تجربه دینی.» محمد مجتهد شبستری.
«زبان دین، زبان رمزی است.» [پل تیلیخ، متکلم و فیلسوف آلمانی (1886 - 1965).]«زبان دین، زبان رمزی است. محمد مجتهد شبستری.
«فهم و تفسیر هر متنی مستلزم پیش فرض، پیش فهم و انتظارات است و فهم و تفسیر و قرائت قطعی و یقینی و نهایی نداریم.» [مارتین هایدگر (1889 - 1976) و هانس گئورگ گادامر (1900 -) از فیلسوفان و متفکران آلمانی.]«فهم و تفسیر هیچ متن دینی... بدون پیش فهم، پیش فرض ها، انتظارات و علایق ممکن نیست. در عالم انسان، واقعیتی به نام قرائت قطعی الانطباق یا تفسیر قطعی نداریم و همه قرائت ها ظنی است.» محمد مجتهد شبستری.
دین و دین داری باعث حیات انسان و جامعه می شود. چنان که خداوند در قرآن می فرماید: «یا ای ها الذین آمنوا استجیبوا و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم؛ انفال/ 24. ای کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید.»اما همین دین حیات آفرین، ممکن است بر اثر تحریف و سوء تعبیر آدمیان محتوا و مفهوم اصیل خود را از دست بدهد. این وظیفه احیاگران و اصلاح گران دینی است که به ترمیم آن تحریف ها بپردازند تا خود و جامعه هرچه بیش تر بتوانند از این چشمه حیات بخش بهره مند شوند، اما گاه بر اثر شیوه ها و اعمال نادرست آنان، نه تنها فرد و جامعه به حیات واقعی خود نائل نمی شوند، بلکه گرفتار ضلالت و شقاوت هرچه بیش تر می گردند

دل مشغولی دیرپای و مقدس انسان نیل به سعادت و جاودانگی است. تمها راه این مقصود، ایمان است. که به انسان حیات و پویایی می بخشد. مومن کسی است که دیوارهای بلند خودیت را فرو ریخته و با تمام وجود با خدای هستی پیوند خورده است. تنها ایمان است که انسان را از لبه تاریکی رانده و او را به وادی نور و بهجت وارد می کند. انسان بی ایمان به تاریکی ها و تیرگی ها چشم دوخته و نومیدی را تجربه می کند. ایمان به انسان آرمان، عقیده، انتخاب، تحول و روشندلی می بخشد. شجاعت بودن و شدن عدالت خواهی، ملاوت و همدلی با عظیم مطلق در سایه ایمان حاصل می شود. احیای انسان جزء از رهگذر ایمان زنده، ممکن نیست. انسان مومن تنها نیست و هرگز بیماری و آسیب پوچی، اضطرار و ناامنی او را نمی آزارد و به راستی ایمان دینی نوزاین بشر است.
ایمان، فضیلت است، بلکه اساس فضیلت هاست. گوهر ارزشمند ایمان را باید باز شناخت. این جام جهان نما زوایای ناشناخته ای دارد تلاش های علمی جدی و بیش تری می طلبد. ایمان در قرآن جای گاهی ویژه دارد، به گونه ای که آن را محور همه ارزش ها ساخته است. قرآن در این باره می گوید:«قسم به عصر، همه انسان ها اهل زیان اند مگر اهل ایمان.» (عصر/ 2-1).
ایمان است که به بشر لیاقت خطاب و مواجهه با پروردگار عالمیان را عطا کرده است، چنانکه در قرآن کریم مکرر آمده است: «یا ای ها الذین امنوا

یکی از مهم ترین بخش های پژوهش در موضوعات فکری و اجتماعی، دست یابی به «مسئله بنیادی» است تا سمت و سوی درست پژوهش را روشن ساخته و به پژوهش گر نشان دهد که بایستی در پی کشف یا تبیین چه چیزی باشد. برای فهم مسئله بنیادی نیز رهیافت های مختلفی وجود دارد. روش مورد نظر در این گفتار، رهیافت تطبیقی است که در آن از تطبیق یا عدم تطبیق دو موضوع بر یک دیگر مسئله بنیادی به وجود می آید. اگر میان دو موضوعی که در مفهوم با یک دیگر متنافر و متباین رانده در صحنه عمل اشتراک و تطابقی پدیدار شود، همین امر ما را به سوی پرستش اصلی رهنمون می سازد. این نوشتار بر مبنای همین روش، «تحجرگرایی مدرن) را موضوع تحقیق قرار داده است.
واژه شناسی واژه «تحجر»، پیشینه ای قرآنی دارد، یعنی استعمال اولیه آن در اندیشه اسلامی به قرآن کریم باز می گردد. در فرهنگ قرآنی انسان متحجر کسی است که عقل و دل او از پذیرش سخن حق و معجزه های آشکار خداوند و پیروی از دستورهای الهی، مقاومت می ورزد و هم چون سنگی که چیزی در او فرو نمی رود، در برابر مشیت الهی مقاومت می کند. چنین انسانی هرگز حاضر نیست بر مبنای فرامین الهی با خداوند و مخلوقات او تعاملی فعال برقرار نماید و با پرسش ها و ایراد شبهات تلاش می کند گستره فرامین الهی را تنگ تر سازد. قرآن کریم متحجران را به انسان های «قسی القلب» توصیف کرده است. انسان قسی القلب حتی از سنگ هم در ممانعت از پذیرش سخن حق سخت تر است. گاه آب روان در اثر شدت جریان در سنگ نفوذ کرده و راهی برای خود باز می کند، لیکن همین اندازه نفوذ هم در انسان قسی القلب اتفاق نمی افتد. قرآن کریم نمونه انسان های متحجر را به قوم یهود مثال می زند. (بقره/ 74)و اما در متفاهم عرف اسلامی، تقریبا «تحجر» در همین اصطلاح قرآنی معنا می شود. «تحجرگرایی» به آن دسته از نگرش های دینی گفته می شود که از شکفتن اندیشه دینی و برقراری تعامل نظری و عملی با جامعه و سیاست پرهیز می کند

بحث اصلاح دین یکی از مباحث جدی در چند قرن اخیر میان روشنفکران و نواندیشان دینی است. آرا و نظریات بسیار متفاوتی در این باره مطرح شده است، یکی از این نظریات که اکنون میان نواندیشان رواج یافته است بر بازگشت به تجارب دینی تاکید دارد. نگارنده در این مقاله نخست به معانی متفاوت اصلاح دین – خصوصا اسلام – پرداخته و میان سه معنای آن: اسلام مکتوب، گفتاری و رفتاری و اعتقادی و عملی فرق گذاشته است، سپس سخن نواندیشان و خاستگاه تاریخی و عوامل پیدایش آن را بررسی کرده است و در نهایت با نگاهی باستان شناختی به نقد این نظریه پرداخته است.
مقدمه اصلاح دین آرزوی همه دانشوران راستین دینی بوده است. مصلحان بزرگی از ادیان مختلف جهان می توان بر شمرد که برنامه اصلاح دین را سرلوحه فعالیت های خود قرار داده اند، اما در این میان کسانی نیز بوده اند که به بهانه اصلاح دین، در جهت تخریب دین و گمراه ساختن دین داران قدم برداشته اند. این امر موجب شده است که برنامه اصلاح دین همواره در پاره ای از ابهامات فرو رفته و آفاتی دامنگیر آن شود. به قول استاد شهید مطهری (ره):«بدیهی است جنبش هایی که داعیه اصلاح داشته اند یکسان نبوده اند، برخی داعیه اصلاح داشته و واقعا هم مصلح بوده اند برخی دیگر بر عکس، اصلاح را بهانه قرار داده و افساد کرده اند. برخی دیگر در آغاز جنبه اصلاحی داشته و سرانجام از مسیر اصلاحی (متن قابل خواندن نیست) منحرف از این قبیل آن قدر آلوده و پلید بود که برای اسلام نتیجه معکوس داد...»()همواره این پرسش مطرح بوده است که اصلاح دین در کدام چارچوب نظری صورت می گیرد و چه مکانیسم نظری می توان برای آن در نظر گرفت؟ بهتر است در ابتدا به توضیح چند نکته بپردازیم که با پاسخ پرسش فوق ارتباط دارد

ایدئولوژی یکی از ارکان بسیج سیاسی منجر به انقلاب است و نقش قابل توجهی در پیدایش اوضاع انقلابی و چگونگی وقوع بسیج انقلابی دارد. ایفای نقش قابل توجه اسلام شیعی در انقلاب اسلامی ایران توجه محققان را به اهمیت فرهنگ، ایدئولوژی و کار ویژه های آن ها در بسیج، وقوع انقلاب و ماهیت نظام های انقلابی جلب کرد. به طوری که رهیافت تاکید کننده بر اهمیت فرهنگ و ایدئولوژی در انقلاب جای گاه ویژه ای در میان سایر رهیافت ها به دست آورد. هم چنین در سال های اخیر تحقیقات نظری بر محور پرسش مجدد از نقش فرهنگ و ایدئولوژی بسیار فعال شده است.() از جمله به دنبال انتقادات وارد بر رهیافت های ساختار گرایانه دولت، محور فرهنگ و ایدئولوژی در چنین تبیین هایی بدون آن که نقش کلیدی بیابند، محلی از اعراب پیدا کرده اند. به طور مثال تلااسکاچیل - (T.Shocpol) که با دید ساختار گرایانه، مطالعه عمیقی روی انقلاب های فرانسه، روسیه و چین انجام داد و نتیجه آن را در کتاب دولت ها و انقلاب اجتماعی() ارائه کرد و برای یک دهه، محافل علمی را با نظریه فوق تحت تاثیر قرار داد - در مقاله ای که متعاقب وقوع انقلاب اسلامی ایران نوشت، اعتراف می کند

مشروطیت، از حوادث بزرگ دوران معاصر است که به لحاظ تاثیر عمیق و ماندگارش بر سیاست و فرهنگ این سرزمین، نقطه عطفی در تاریخ به شمار می رود و امروزه بسیاری از صاحب نظران، بررسی مشروطیت و کاوش درباره ریشه ها و پی آمدهای آن را، برای آشنایی نسل حاضر با پیشینه فرهنگ و سیاست کشور خویش و عبرت گیری از آن در جهت بهبود وضعیت کنونی خود، امری حیاتی می شمرند. بررسی مشروطیت، بدون پرداختن به مواضع فکری و سیاسی آیت ا حاج شیخ فضل ا نوری ممکن نیست. زیرا وی در مراحل گوناگون تاریخ مشروطیت دخیل و مو ثر بوده و چنان که مشروطیت را بستر بروز نخستین نزاع جد ی و اصولی بین «دین» و «مدرنیزم» در تاریخ کشورمان به شمار آوریم، شیخ در آن هنگامه، پرچم دار دفاع از دین محسوب می شده و هزینه سنگینی را نیز بابت این امر پرداخت کرده است.
بررسی زندگی و افکار شیخ فضل ا نوری، از زاویه دیگر نیز - که این نوشتار، به منظور آن گرد آمده - خالی از فایده و عبرت نیست و آن بازکاوی نقش وی به مثابه یک «مصلح» پرتکاپو و تاثیرگذار در تاریخ معاصر است؛ شخصیتی که - حتی اگر افکار و رفتارش را صائب ندانیم - باید بپذیریم که با مبارزات خویش بر سیر تاریخ کشورمان در عصر مشروطیت و پس از آن تاثیر نهاده و حتی پس از گذشت هفتاد سال از مرگش، بحث های بسیاری را در دوران انقلاب اسلامی برانگیخته است. مقاله حاضر، شخصیت، اندیشه و عمل کرد شیخ را از این زاویه بحث و بررسی کرده است.

گسل تاریخی دولت و ملت یکی از جدی ترین مشکلاتی که تاریخ گذشته ما را به خود مشغول می داشت، حضور اقتدار سیاسی فاقد مشروعیت دینی بود، این مشکل به موازات گسترش و تعمیق باورهای سیاسی تشیع، ظهور و بروز بیش تری می یافت، قدرت سیاسی جامعه این گسل و شکاف اجتماعی را که بین دولت و مردم پدید می آمد، از طریق اعتماد به قدرت نظامی خود پوشش می داد. به همین دلیل شکل غالب قدرت ها به صورت مدینه تغلب یا غلبه می باشد که به آن در آثار فارابی(1) و خواجه نصیرالدین طوسی(2) توجه شده است. انسجام کلان اجتماعی در این نوع از جامعه متکی به پشتوانه قدرت نظامی حاکمان است و حاکمان قدرت نظامی خود را آن چنان که در آثار ابن خلدون توجه شده(3) از مناسبات ایلات و عشایر تامین می کردند. آنان هرگاه توان نظامی خود را از دست می دادند و یا در رقابت با قدرتی دیگر توان مقاومت نمی یافتند، از صحنه زندگی مردم خارج می شدند

ای کسانی که ایمان آورده اید استجابت کنید خدا و رسول را آنگاه که شما را به چیزی می خوانند که حیاتتان می بخشد.
دین یعنی آنچه خدا و رسول مردم را بدان می خوانند و دین است که زندگی بخش است آثار هر شیئی به شرط وجود آن شیء بر آن مترتب می شود. به بیان دیگر وجود است که منشا اثر است. حال، اثر دین که همان حیات بخشی است، در صورتی در یک فرد یا یک اجتماع ظاهر می شود که دین در آن ها تحقق یابد. یا به تعبیر دیگر دین در آن فرد، آن اجتماع زنده باشد.
دین در چهار مرحله ممکن است در یک فرد و به تبع آن در یک اجتماع حیات داشته باشد: -1 عقل مرحله تفکر یا شناخت استدلالی -2 قلب (مرحله ایمان، معرفت شهودی) -3 ملکات نفسانی (مرحله اخلاق) -4 عمل. از این چهار مرحله - چنان که پیداست - سه مرحله اول دورنی و چهارمی بیرونی است. مرحله آخر مقام ظهور آن چیزی است که در سه مرحله قبلی است. دین در یک فرد یا جامعه در صورتی حیات کاملی دارد که در تمام این مراحل چهارگانه از وجود آن ها محقق شده باشد. در میان این مراتب از یک نظر مهمتر و اساسی تر از همه «مرتبه اول» است. چه، همه مراتب دیگر از آن سرچشمه گرفته و تابع آنند. اگر دین یک فرد در عقل او به صورتی درست و مطابق با واقع دین نباشد و به بیان دیگر اگر دین شناسی فردی درست نباشد، دین داری او نیز درست نخواهد بود طبعا اثر دین که حیات بخشی است در وجود و عمل او ظاهر نخواهد شد، زیرا متعلق ایمان فرد همان چیزی است که در عقل اوست. یعنی ایمان که یک عقد قلبی و یک باور عمیق و محکم است،