فصلنامه نقد و نظر
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 46، بهار و تابستان 1386)

علامه سید محمدحسین طباطبایی در حاشیه اسفار, تقریری از برهان صدیقین ارایه داده است که معمولا ادعا می شود این تقریر علامه, استدلال جدیدی است که وجود خداوند را بدون به کارگیری اصول فلسفی به اثبات می رساند, و از این رو می توان آن را مصداق کامل (برهان صدیقین) دانست. در این نوشتار نشان می دهیم که برهان علامه طباطبایی گرچه تقریری جدید و ابداعی است, اما با اشکالات قابل توجهی روبرو است, به گونه ای که برای بر طرف کردن آنها, به ناچار باید دست کم سه پیش فرض فلسفی را پذیرفت و بدان اذعان نمود. بر این اساس, به هیچ روی نمی توان برهان علامه را بی نیاز از اصول فلسفی دانست, و مهم تر این که برخی از آن پیش فرض ها کاملا مناقشه آمیز هستند.

جریان آب در رودخانه, پیدایش شب و روز, تغییر فصول, گردش کرات و اجرام آسمانی و... همگی پدیده های متغیر و محسوسی هستند که از دیرباز ذهن فیلسوفان و دانشمندان را به خود مشغول داشته اند. ارسطو تعریف متفکران پیش از خود از حرکت را به خروج تدریجی قوه از فعل, نقد و آن را به (کمال شیء بالقوه از آن حیث که بالقوه است) تعریف کرد. وی در نظام فلسفی خود, برای تبیین حرکات طبیعی با توسل به امتناع تسلسل محرک ها, ناگریز به محرکی ازلی و غیر مادی قایل می شد: محرک نامتحرک. محرک اول, غایت نهایی همه اشیای متحرک است و افلاک آسمانی از سر شوق و برای تشبه به او به حرکت در می آیند; زیرا او خیر و زیبایی محض است. در سده های میانه, آکوییناس این استدلال را به نحوی سازگار با تعالیم مسیحی, در اثبات باری تعالی بازسازی کرد. اغلب فیلسوفان مسلمان نیز به برهان محرک اول اشاره کردند, اما براهین امکان و وجوب و برهان صدیقین را محکم تر و شریف تر از آن یافتند. دست کم, از دو جهت در مفهوم محرک نامتحرک یا خدای ارسطو, مناقشه شده است: الف) فروپاشی نظام کیهانی بطلیموسی در اثر کشفیات علمی در دوره رنسانس و عصر جدید و نیز تردید در صحت ادله امتناع تسلسل که برخی ریاضی دانان مطرح کرده اند. ب) ناهم خوانی با خدای ادیان: به این معنا که محرک اول نه خالق عالم است و نه ارتباطی با آن و انسان دارد, بر خلاف خدای ادیان که گرچه به معنایی غایت است, خالق هم هست و به آدمی و سرنوشت او توجه داشته و با او رابطه ای نزدیک و شفقت آمیز دارد.

اسمای الاهی در عرفان اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است, در این مقاله به بحث از اسماء از جهت وجودشناختی, معناشناختی و معرفت شناختی پرداخته شده و با بیان و توضیح روابط موجود بین اسماء به تقسیم بندی اسمای الاهی در عرفان اسلامی, همانند تقسیم اسماء به تنزیهی و تشبیهی مستاثر و غیرمستاثر, جلال و جمال و اسم ذات, صفات و افعال و... اشاره شده است. در پایان نیز به اجمال به بحث از توقیفی بودن اسمای الاهی و رابطه انسان با اسمای الاهی پرداخته شده است.

در این مقاله کوشش می شود پس از به میان آوردن بحث از اصلی ترین مسایل در باب جاودانگی و بقاء زندگی انسان پس از مرگ, یکی از کهن ترین نظریه های جاودانگی و بقاء, یعنی خلود و زندگی نفس بدون بدن, در فلسفه و الاهیات اسلامی و مسیحی شرح و تبیین شود. این نظریه در فلسفه و الاهیات, صورت های مختلفی را پذیرفته است. آیا انسان پیش از زندگی این جهانی, اساسا زندگی نفسانی بدون بدن را تجربه کرده است یا نه؟ گذشته از چگونگی پاسخ به این پرسش, آیا آدمی پس از زندگی این جهانی, زندگی نفسانی بودن بدن را نیز تجربه خواهد کرد؟ کسانی که به این پرسش پاسخ مثبت می دهند دو دوسته اند: دسته اول, زندگی نفسانی بدون بدن پس از این جهان را ابدی و دایمی می دانند, به گونه ای که نفس و بدن دیگر با هم همسایه و هم نشین نخواهند شد و نفس دیگر چنین لباسی را در بر نخواهد کرد, اما دسته دیگر این مفارقت و جدایی را موقتی دانسته و معتقدند که بار دیگر نفس و بدن, اما این بار به طور ابدی, با هم مقرون گشته و دیگر جدایی از یک دیگر را نخواهند دید. آنها که به پرسش پیش گفته پاسخ منفی داده اند مصاحبت نفس و بدن را قوی تر از آن می دانند که یکی بدون دیگری امکان بقاء داشته باشد, از این رو معتقدند که نفس, هیچ گاه طعم جدایی از بدن را نخواهد چشید; این دو با هم آمده اند, با هم خاموش می شوند و سرانجام بار دیگر با یک دیگر به زندگی ابدی دست خواهند یافت.

فیلسوف معاصر, رابرت آدامز در این نوشتار به تفصیل نظریه امر الاهی, زمینه تاریخی, نقش آن در اخلاق و امتیازات آن در مقایسه با دیگر نظریه ها را مورد بحث قرار داده و کوشیده است با تاکید بر صفات کمالی خداوند قرایتی قابل قبول از این نظریه به دست دهد.

الجمع بین رایی الحکیمین: افلاطون الالهی و ارسطوطالیس اثر ابونصر فارابی, یکی از برجسته ترین کتاب ها در سنت یونانی اسلامی فلسفه است که نشان دهنده تلاش فیلسوفی مسلمان برای سازگار کردن آرا و نظرات اصلی دو فیلسوف یونانی است که بعدها, دو مکتب مشایی و اشراقی در حوزه فلسفه اسلامی, آرای خود را به این دو فیلسوف اسناد می دادند. این کتاب موجز اما پرمحتوا, جهد جامعی است که علیرغم برخی نقاط ضعف هر کتاب فلسفی تحلیلی دوره متقدم فلسفه اسلامی, درخشندگی های بسیاری دارد. در این مقاله, ضمن گزارش و تحلیل این کتاب, به نقد این تلاش و میزان توفیق یا عدم توفیق آن در راستای اغراضی که دارد, می پردازیم.

رودخانه ای در فرکندهای پوشیده از درخت و تنگ های سنگلاخی به طرف دریا سرازیر است. کمیته هیدرو الکتریسیته دولت آب فرو ریز پشت سد را انرژی بکری می دانستند. ساختن سدی از عرض یکی از تنگ ها سه سال اشتغال برای هزار نفر و در بلند مدت اشتغال برای بیست یا سی نفر ایجاد می کرد. این سد آن قدر آب ذخیره می کرد تا تضمین کند که دولت می تواند از لحاظ اقتصادی نیازهای انرژیش را برای دهه آینده تامین کند. این امر دست اندرکاران صنعت انرژی را ترغیب می کرد تا در اشتغال و رشد اقتصادی سهم بیشتری داشته باشند. زمین های ناهموار دره های رودخانه ساختن سد را تنها در مکان نسبتا مناسب و در عین حال مطلوبی برای پیاده روی در طبیعت فراهم می کرد. خود رودخانه کلک سواران پر دل و جرات تری را بری کلک سواری در تند آب به خود جلب می کند. تا اعماق دره های حفاظت شده درخت های کاج هیوآن1 کم یاب است, بسیاری از درختان بیش از یک هزار سال قدمت دارند. دره ها و تنگ ها لانه بسیاری از پرندگان و حیوانات هستند, از جمله انواع موش های کیسه دار در حال انقراض که به ندرت در خارج از این دره ها یافت شده اند. گیاهان و حیوانات کم یاب دیگری نیز هستند, اما هیچ کس از آنها اطلاعی ندارد, زیرا دانشمندان هنوز به طور کامل این منطقه را مورد جست وجو قرار نداده اند.

نیچه فیلسوفی است متعلق به قرن نوزدهم, اما درباره بحرانی فکری سخن رانده است که آن را به بشر امروزی متعلق دانسته است. درنظر او مهمترین بحران بشری این روزگار بی ارزش شدن ارزش های حاکم بر زندگی انسان هاست که در سایه افول ایمان به خدا ظاهر شده است, هر چند که ارزش هایی که اکنون به سبب یاد شده بی پشتوانه شده اند, فی نفسه ارزش های قابل قبولی نبودند و حتی مایه تباهی و انحطاط زندگی انسان ها بودند. اکنون که روشن شده است این ارزش ها بی اعتبارند, وقت آفریدن ارزش های تازه است. نیچه بر وظیفه ارزش آفرینی انسان ها در این دوران تاکید کرده است. این مقاله تامل و درنگی است در پیش فرض ها و میزان درستی ادعاهای نیچه و پیامدهای دیدگاه او و می کوشد تا نشان دهد و بر این نکته صحه بگذارد که خداباوری و ارزش های اخلاقی, ماوراءالطبیعی و دینی (که از سوی نیچه مورد نقد قرار گرفته اند) نه تنها موجب تباهی زندگی نیستند, بلکه شرط رونق زندگی اند.

بحث از توجیه باور همواره با این فرض همراه بوده است که ویژگی واحد و برجسته ای با عنوان (موجه بودن) وجود دارد که در صورتی که باور متصف به آن شود از جایگاه معرفتی ممتازی برخوردار می شود و گمان بر این بوده است که همه مباحث و اختلاف نظرهای معرفت شناسان درباره توجیه, ناظر به همین ویژگی واحد بوده است. آلستون در کتاب جدیدش با این رویکرد وحدت گرا مخالفت کرده و به سود رویکردی کثرت گرا در معرفت شناسی باور استدلال می کند. به عقیده او, باور قابلیت اتصاف به مطلوب های معرفتی متعدد دارد به گونه ای که هر کدام از این مطلوب های معرفتی در جای خود مهم اند و هیچ کدام از آنها از موقعیت ممتاز و منحصر به فردی نسبت به سایرین برخوردار نیست. بنابراین, در معرفت شناسی باور باید از مطلوب های معرفتی گوناگون سخن بگوییم; ماهیت هر کدام را بررسی کنیم, اهمیت نظری و عملی آنها را در زندگی جست وجو کنیم, میزان دسترس پذیری هر کدام را برای انسان بیابیم و در نهایت از روابط میان آنها پرده برداریم. آنچه در پی می آید گزارشی است اجمالی از برخی فصول کتاب فراسوی توجیه در معرفی رویکرد جدید آلستون به معرفت شناسی باور.

به دنبال معرفی شاخصه های سه رویکرد تجددگرا, شریعت گرا و تمدن گرا در اندیشه اجتماعی دینی, این مقاله به ارایه گزارش و تحلیلی از شخصیت ها و کانون های فعال در هر رویکرد می پردازد و با نشان دادن مواضع و آثار تولید شده در هر جریان, به ریشه ها, نقطه های تماس یا رویارویی آنها نیز حتی الامکان اشاره می کند. هدف از این مقاله, ارایه یک طرح تفصیلی و گسترده برای پژوهش جامع در خصوص جریان شناسی تفکر اجتماعی دینی در ایران معاصر است. از این رو, گفتار حاضر بیش از آن که به جزییات بپردازد, درصدد بیان سرفصل های اصلی, نشان دادن خطوط فاصل, نقطه های مبهم و تاریک و در نهایت معرفی منابع مناسب برای پیگیری این پروژه است.

هری جی. گنسلر منطق دان و فیلسوف اخلاق آمریکایی, تلاش می کند با صورت بندی منطقی صوری دیدگاه خاص خود در فلسفه اخلاق آن را در قالب اصل موضوعی نمادین در آورد. او ابتدا به تعبیر عقلانیت عملی و تفسیر مهمترین جزء آن, یعنی سازگاری می پردازد. و سپس قاعده طلایی را به عنوان مهمترین اصل اخلاقی صوری مطرح و روایتهای مناسب و نا مناسب آن را از هم تفکیک کرده و در نهایت برهان قاعده طلایی را هم به صورت فلسفی تنسیق کرده و هم در قالب دستگاه منطق صوری نمادین می کند. گنسلر علاوه بر آثار فلسفی و منطقی محض, در برخی کتاب ها و مقاله های خود به تلفیق این دو قلمرو می پردازد که هم توانمندی های منطق نمادین در حوزه های مختلف را به نمایش می گذارد و هم برای احتراز از ابهام و مغالطه های مفهومی به صوری سازی براهین فلسفی می پردازد و این مقاله نمونه ای است بارز از این تلاش ها. او با چنین کاری سعی دارد اخلاق را هم به جمع و جرگه علوم دقیقه وارد کند.