نشریه فقه اهل بیت
پیاپی 53 (بهار 1387)

نویسنده در پی بررسی جایگاه بیعت با ولی امر در قرآن کریم و روایات که در شماره های پیشین این مجله به آن پرداخته بود، در این شماره به بررسی و شناخت گستره مکانی ولایت ولی امر پرداخته است. ایشان با بررسی شش روایت و ده آیه از قرآن کریم این طور نتیجه می گیرد که کره زمین و آنچه که روی آن است در اختیار ولایی امام معصوم است و این اختیار ولایی هیچ منافاتی با تملک مردم و استفاده از زمین نخواهد داشت.

نویسنده در این مقاله به شیوه فقه مقارن به بررسی دیدگاه فقی هان شیعه و اهل سنت درباره وصیت برای وارث پرداخته است. او بعد از بیان آرای فقهای هر دو مذهب، به تبیین و نقد دلایل قرآنی و روایی آنها می پردازد. سپس رای فقی هان شیعه را مبنی بر جواز وصیت برای وارث به مقدار یک سوم مال به دلیل نص آیه وصیت و روایات صحیح از اهل بیت(ع)، معتبر می داند و دیدگاه فقه اهل سنت را در عدم جواز وصیت برای وارث مردود می شمارد و ادعای آنان را درباره نسخ آیه وصیت به آیه ارث و روایات پیامبر اکرم(ص)، به دلیل عدم ارتباط دو آیه به یکدیگر وضعف سندی و دلالی روایات، رد می کند.

نویسنده در دو بخش به بررسی جایگاه جنون در میان عیوب موجب فسخ نکاح می پردازد. او در بخش اول به روایات و دلایل مشروعیت جواز فسخ نکاح از جانب زن به سبب جنون شوهر پرداخته و در بخش دوم، دلایل نقلی و غیر نقلی جواز فسخ نکاح از جانب شوهر را در فرض جنون زن بررسی کرده است و در نهایت به دلیل اطلاق روایات به این نتیجه می رسد که جنون زن یامرد، پیش از عقد یا پس از آن، قبل از آمیزش یا بعد از آن، در عقد دائم یا موقت، موجب حکم به جواز فسخ نکاح از جانب طرف دیگر است.

اساس و مبنای مسئولیت پذیری انسان عقل است. آدمی به لحاظ بهره مندی از عنصر عقل، شایسته خطاب الهی و مستوجب پاداش و کیفراست. در تعلق احکام و واجبات شرعی و مسئولیتهای کیفری علاوه بر عقل، شرط بلوغ نیز لحاظ شده است. ادله بسیاری گواه این مطلب است؛ از جمله حدیث رفع قلم که به موجب آن کودکان در صورت ارتکاب هر جرمی مبرا از مسئولیت جزایی هستند تا زمانی که به بلوغ برسند. بنا بر این شخصی که به حد بلوغ شرعی رسیده، واجد مسئولیت کیفری است.

یکی از ملاک های قصرنماز در سفر مقدار سفر شرعی است. اکثر قریب به اتفاق علما بر آن اند که مقدار آن هشت فرسخ است و این اصلی کلی و ملاکی تغییر ناپذیر است، ولی واقعیت آن است که اصل تغییرناپذیر، «مسیر یک شبانه روز» است که در قدیم بر حسب شرایط، «روشنایی روز» بود، ولی در قرن اخیر به سبب بهره مندی از وسایل نقلیه جدید، «شبانه روز» است.
براین اساس، مصداق این ملاک در گذشته، هشت فرسخ یا حدود 44 کیلومتر بود و در عصر حاضر 1750 (1) کیلومتر است.
این مدعا به استناد 22 روایت در قالب هشت دلیل، اثبات و به کلمات فقهای سلف استشهاد شده است.

نویسنده در پی اثبات این مطلب است که جهاد ابتدایی در عصر غیبت نیز مشروعیت دارد و مشروط به حضور امام معصوم نیست، اما مشروط به اذن فقیه عادل است. ماهیت سیاسی و اجتماعی و امنیتی جهاد به گونه ای است که بدون وجود دولت اسلامی امکان پذیر نیست، از این رو همواره باید با اذن حاکمیت اسلامی باشد که این مهم در عصر حضور با اذن امام (ع) و در عصر غیبت با اذن فقیه عادل است.
نویسنده ابتدا با طرح این سوال که «آیا جهاد ابتدایی مشروط به وجود یا اذن امام است؟» به بررسی اقوال فقها در این موضوع پرداخته و به این نتیجه رسیده که این شرط مختص زمان حضور است و عصر غیبت را در بر نمی گیرد. سپس به بررسی ادله جواز جهاد ابتدایی در عصر غیبت پرداخته و در مجموع کوشیده است با نفی شرط وجود امام معصوم در جواز جهاد ابتدایی در عصر غیبت، جواز آن با اذن فقیه عادل را در عصر غیبت اثبات کند.

نویسنده در ادامه سلسله مقالات خود، به بررسی اندیشه های سید جمال الدین اسد آبادی در مورد فقه می پردازد. به نظر او، سید مصلحی بزرگ و اسلام شناسی آگاه به زمان بود که تاثیر فراوانی بر مسلمانان زمان خود نهاد. سید جمال الدین با بسیاری از روشنفکران عصر خویش تفاوت داشت و بر خلاف میرزا ملکم خان که اسلام را دستاویزی برای رسیدن به اهداف خود قرار می داد، در پی اعتلای اسلام و مسلمانان در جهان بود. او در آثارش از فقه دفاع می کند و برپایی آن را سبب آبادانی و عزت مسلمانان می شمارد، ولی به ندرت به مباحث رسمی فقه وارد می شود. همین نگاه هدفمند او به فقه، زمینه ساز جدایی مبانی فقهی او از فقه سنتی خواهد بود.