نشریه علوم سیاسی
سال سوم شماره 3 (پیاپی 11، زمستان 1379)

این نوشتار در پی آن است که ماهیت، مبانی و اهداف سیاست خارجی دولت اسلامی را در کلام امام علی 7 مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. ماهیت روابط خارجی از دیدگاه امام علی با تاکید بر این که آیا اصل جنگ بر این روابط حاکم است یا اصل صلح، بررسی شده است. با توجه به انسان شناسی امام و این که جنگ و صلح ریشه در غرایز و فطرت انسانی دارد، هر دو پدیده جنگ و صلح بر روابط خارجی حاکم می باشد؛ اما در نهایت به دلیل آن که صلح ریشه در فطرت انسان دارد و از طرف دیگر هدف اصلی سیاست دینی که همانا سعادت و رفاه دینی و دنیوی بشر است، جز در پرتو صلح و امنیت تحقق نمی یابد؛ در این راستا اصل صلح به عنوان یک فاکتور اصلی در ماهیت روابط خارجی دولت اسلامی مورد توجه قرار می گیرد.

از عدالت تعاریف مختلفی ارائه شده؛ تساوی، برابری و هر چیزی در جای مناسب خود قرار گرفتن، لیکن همگان اشاره به یک حقیقت دارند که تناسب و شایستگی در هر چیز است.
عدالت که رعایت تناسب در هر چیز است در جهان هستی دارای اصالت و حقیقت است و امری اعتباری و قرار دادی نیست.
امام علی 7 هستی خود را با هستی و عدالت تکوینی که در جهان آفرینش وجود دارد هماهنگ کرد. عدالتی را که در آسمان، زمین و تمام پدیده های جهان وجود دارد در زندگی خویش، خانواده، یاران و جامعه مسلمانان پیاده کرد و همه را با آن هماهنگ کرد. وی عدالت را راز بقای حکومت و استمرار و دوام آن می داند و آن را هدف عالی در تشکیل حکومت قرار می دهد و وظیفه ای الهی که خدا بر آن پیمان گرفته است. مردم را نیز در برابر حکومت برای اجرای عدالت وظیفه دار قلمداد کرده است. در اندیشه امام علی ع حاکم باید عدالت گستر باشد و عدالت خود را با شریک شدن در رنج و غم مردم و زنده کردن احکام دین و داد خواهی ستمدیدگان و دادگرفتن از ستمگران آشکار نماید. بهترین بندگان خدا پیشوای عادل است که خود هدایت یافته و دیگران را هدایت می کند به مال مردم چشم ندوخته و از ستم کردن بر آنان دریغ نماید.

در این نوشتار مفهوم دو بعدی مردم سالاری از نگاه حضرت علی7 مورد بررسی قرار گرفته که عبارتند از: یکم، نقش مردم در حکومت مردم سالاری؛ دوم، وظایف حکومت مردم سالاری دینی در قبال مردم. در بخش آغازین با اشاره به بحث مشروعیت سیاسی در نظریه شیعه، به محورهای نقش مردم در حکومت از نظر حضرت علی 7 تحت عناوین زیر پرداخته شده است: 1. نقش مردم در تاسیس حکومت دینی؛ 2. نقش مردم در نظارت بر حاکمان و حکومت دینی؛ 3. نقش مردم در مشاوره و نصیحت به رهبران در حکومت دینی؛ 4. حق مردم در سوال و استیضاح از حکومت و حاکمان؛ 5. وظیفه مردم در مخالفت با حکومت در صورت خروج از مدار دین و احکام الهی. در بخش دوم یعنی مسوولیت های حکومت مردم سالار در قبال مردم، سعی در ترسیم دیدگاه های حضرت امیر در این زمینه شده و به طور محوری درباره سه کارویژه و مسوولیت حکومت دینی در برابر مردم توضیحاتی داده شده است: 1. گسترش عدالت و مبارزه با مظاهر مختلف فقر و فساد و تبعیض؛ 2. توزیع مناصب و مسوولیت ها بر پایه امانت و کفایت (شایسته سالاری)؛ 3. حفظ رابطه حقیقی حاکمان با مردم، ساده زیستی و همطرازی با اقشار پایین جامعه در برخورداری های دنیوی.

این مقاله در صدد است با به کارگیری چارچوب های نظری جامعه شناسی به تحلیل مشکلات عصر حکومت علوی 7 بپردازد. برای این منظور از دو نظریه اقتدار کاریزماتیک و فرایند عادی سازی آن، و نظریه شکاف های اجتماعی استفاده شده است. طبق نظریه نخست برخی از مشکلات عصر پس از پیامبر 9 ناشی از فرایند اقتدار سنتی عرب، و در نتیجه تعامل این دو اقتدار، شاخه های سه گانه تسنن، تشیع و خوارج به وجود آمدند؛ از این رو برخی از مشکلات عصر حکومت حضرت علی، محصول چنین تعاملی در فرایند عادی شدن اقتدار کاریزماتیک آن حضرت بود؛ نظریه دوم نیز به بررسی شکاف های اجتماعی موجود در جامعه اسلامی آن روز می پردازد. طبق این نظریه، شکاف های اجتماعی با فعال شدن خود و نحوه رابطه آنها با یکدیگر، موجب تحولات اجتماعی سیاسی می گردند.

مقاله حاضر در دو بخش، بحث خود را متمرکز کرده است: 1. الگوهای مختلف درباره بینش های دنیوی؛2. تطبیق اندیشه های امام علی 7 درباره دنیا با یکی از این الگوها.
در بخش اول، پنج بینش درباره دنیا الگو بندی شده است: الگوهای مربوط به بینش های دو جهان نگر؛ الگوهای مربوط به تک جهان نگر. الگوهای تک جهان نگر در دو قسم دنیا محور و دنیاگریز و الگوهای دوجهان نگر در سه قسمدنیای حداکثر، دنیای حداقل و دنیا و آخرت حداکثر تدوین شده است.
بخش دوم مقاله، مشتمل بر تطبیق دیدگاه امام علی درباره دنیا با الگوی پنجم می باشد. به این منظور سخنان و سیره آن حضرت به صورتی جامع نه بریده مورد مطالعه قرار گرفته. در این بخش چند نکته محل تاکید قرار گرفته است: چرا امام علی بیشتر به بعد منفی دنیا و مضرات دنیاگرایی پرداخته اند؟ جنبه مقایسه ای سخنان امام علی بین زندگی دنیوی و اخروی؛ تاکید روی ثروت اجتماعی و فردی و تلقی منفی از فردگرایی افراطی و فلسفه آن؛ توجه به کسب منافع دنیوی از طریق هدف قرار دادن نهایی جهان آخرت (عبور به آخرت از جاده دنیا و ورود به زندگی دنیوی).

در این مقاله سعی بر این است که ضمن مقایسه مفهوم قشر بندی با مفاهیم مشابه از قبیل «تفاوت»، «نابرابری»، تعریف مشخصی از قشربندی ارائه شود که با شاخص های نابرابری اجتماعی قابل تعریف باشد. «قشربندی اجتماعی» گر چه ممکن است در آغاز مبتنی بر نابرابری های طبیعی و استعدادهای خدادادی باشد، ولی قشربندی همواره میل به نهادی شدن دارد و طی این فراگرد، قشربندی های عمده ای از قبیل نظام بردگی، نظام کاستی و نظام سلسله مراتبی و نظام طبقه ای شکل گرفته است که تحت عنوان «قشربندی نهادمند» مقوله بندی شده است. به زعم نگارنده، امام علی با اصل «قشربندی اجتماعی» مخالفتی ندارند، ولی با نهادی شدن آن شدیدآ مخالف است؛ از این رو برداشت محافظه کارانه و چپ گرایانه از اسلام مطرود است و «مدل قشربندی» ارائه شده از دیدگاه امام علی یک مدل تلفیقی است که ضمن محترم شمردن حاکمیت خصوصی، و اجازه بروز توانمندی های ذاتی افراد، تامین معیشت عامه مردم را در سطح «کفاف» بر جامعه فرض می داند.

بازگشت نظری و عملی به میراث اسلامی سیاسی از لوازم بالندگی «تفکر و اندیشه» جدید است، و عمده ترین زیر بنای این میراث بزرگ، سیره معصومین: بالاخص سیره حکومتی امام علی ع است که بخش عمده آن در نهج البلاغه آمده است. با الگو برداری صحیح و متناسب با زمان از حکومت علوی، می توان حکومت حقه علی ابن ابی طالب 7 را یک الگوی تمام عیار برای تمامی عدالت پیشگان و آزادگان معرفی کرد. امام علی به عنوان یک انسان کامل به موضوعات و مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی پرداخته و چشم اندازهای گرانقدر خویش را در دوران حکومت پنج ساله خود عرضه کرده که نهج البلاغه ثمره این نگرش ها و تراوشات فکری و عملی آن حضرت در عرصه سیاست و حکومت است. که به طور مسلم این تراوشات عقلی وحیانی امام در کارآمدی نظام اسلامی و بازشناسی مبانی فکری و ارزشی آن راهگشاست این مقاله گامی است در جهت این هدف بلند تا اصول و مبادی حکومت اسلامی را با توجه به میراث سیاسی گرانقدری که در نهج البلاغه نهفته است استخراج کنیم.