نشریه علوم سیاسی
سال دوم شماره 3 (پیاپی 7، زمستان 1387)

در دیدگاه فارابی، علم مدنی یا علم سیاست به معنای اعم، مبین تحقیق در مورد چیستی این علم و متعلق موضوع آن بوده، همچنین شامل جایگاه علم مدنی در نظام علمی موردنظر وی می باشد. همین طور، در برگیرنده تفحص در مورد اهم ویژگی های علم مدنی از این نظر است. بنابراین، علم مدنی از دیدگاه فارابی، طی سه بخش به ترتیب زیر مورد بررسی قرار خواهد گرفت: 1 تقسیم بندی علوم و نظام علمی فارابی که در آن، به نظریه فارابی در تقسیمات علوم و سلسله مراتب آنها و نظام علمی مورد نظر وی پرداخته می شود. 2 جایگاه و ویژگی های علم مدنی در نظام علمی فارابی که در آن، به مرتبه یا جایگاه علم مدنی در نظام سلسله مراتبی علوم در نظریه فارابی می پردازیم. 3 موضوع علم مدنی از دیدگاه فارابی، که از نظر وی، عبارت است از: علم شناخت و بررسی مدینه، اجتماع مدنی و سیاست مدنی یا علم سامان دهی مدینه و راهبرد آن.

مقاله حاضر، برخی مشکلات طرح آزادی در تفکر اسلامی را مورد ارزیابی قرار می دهد. نگاه مومنانه به آزادی، یکی از مهمترین عناصر تفکری است که بنیاد ارزشی و مبانی مذهبی «نظام جمهوری اسلامی ایران» را تشکیل می دهد.() اما رهیافت اسلامی به آزادی، در شرایطی که جمهوری اسلامی ما بنا به ضرورت تاریخی بر میراث کهنی از سنت اقتدار در اندیشه و عمل تکیه دارد، مشکلات دوگانه ای دارد: 1 نخست آنکه، الهیات اسلامی، با توجه به جامه اقتدار گرایانه ای که بویژه در حکمت عملی و زندگی سیاسی پوشیده بود، قرنها است که بسیاری از نصوص دینی ناظر به آزادی، عقلانیت و مسوولیت فردی را به حاشیه رانده و مورد غفلت قرار داده است. در چنین شرایطی، هر گونه تلاش برای تفسیری روشن از مفهوم آزادی در نصوص دینی، به این لحاظ که مسبوق بر نظریات و تاملات پیشین نبوده و به تعبیر ابن خلدون، سندی مستمر در تحقیقات عالمانه ندارد، با مشکلات، سردرگمی ها و شرمساری هایی مواجه می شود.

قرآن کریم صد و چهارده سوره دارد. طبق آماری که از روایات ترتیب نزول سوره ها به دست آمده است، هشتاد و شش سوره مکی و بیست و هشت سوره مدنی است.() در اینکه به چه سوره ای مکی و به چه سوره ای مدنی گفته می شود، اختلاف نظر است. معیار زمان، معیار مکان، معیار خطاب و محتوا و معیار سماع و نص، از جمله معیارهایی است که توسط پژوهشگران علوم قرآنی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.() در این مکتوب معیار زمان مورد پذیرش قرار گرفته است؛ یعنی آیاتی که قبل از هجرت پیامبر(ص) به مدینه نازل شده است، مکی و آیات نازل شده پس از هجرت، مدنی است

محمد عابد الجابری، اندیشمند عرب معاصر، با آرزوی کشف استواری ها ومتغیرهای میراث عرب به موضوع اصلی اش در نقد و باز سازی تفکر عربی نزدیک می شود. سهم او در تشریح اندیشه و فرهنگ عربی، هم آگاهی بخش است و هم بدیع. پروژه فکری جابری مرکب از دو انگیزه و محرک عمده است؛ نخستین انگیزه، شامل تحلیلی انتقادی است با هدف آشکار سازی آنچه که به باور او، ماهیت تناقض آمیز عقل عربی مدرن می باشد. انتقادات هوشمندانه او از تفکر عربی مدرن، در کتاب او به نام «الکتاب العربی المعاصر» (گفتمان عربی معاصر)، منتشره در 1982 م، و نیز در تعداد زیادی از دیگر نوشته ها، به تفصیل آمده است. انگیزه دوم پروژه جابری، در برگیرنده تلاشهای او در ردیابی تضادهای روشنفکری عربی مدرن با ریشه های تاریخی آن می باشد، او در کتاب «نقد العقل العربی» (نقد عقل عربی)، مرکب از دو جلد بزرگ متوالیآ چاپ شده در 1984 م و 1986 م، سردرگمی تفکر عربی مدرن را به ترکیب و امتزاج سه چارچوب معرفت شناختی متمایز در یک نظام ترکیبی و تلفیقی توسط علمای مسلمان متاخر (قرن دوازدهم به بعد) نسبت می دهد و نتیجه می گیرد که «رنسانس عربی»، موکول به تجدید ساختار عقل عربی است. در صفحات آتی، سعی خواهد شد تا خلاصه ای از طرح کلی پروژه جابری ارائه گردد.

در آستانه ششمین دوره مجلس شورای اسلامی و سال امام خمینی(ره)، فرصتی پیش آمد تا نسبت به انتخابات و رای مردم، تاملی کوتاه داشته باشیم. در زمینه نقش مردم در قدرت سیاسی، تا کنون آثار زیادی نوشته شده است؛ اما به نظر می رسد نسبت به مبانی مشروعیت رای مردم با توجه به اندیشه سیاسی اسلامی کمتر توجه شده است. این نوشته مقدمه ای برای فهم جایگاه «حق رای» در متون سیاسی شیعه می باشد. بنابراین، نگارنده، مدعی پاسخ همه جانبه به موضوع فوق نیست؛ بلکه تنها به طرح کلی موضوع پرداخته می شود.
از زمان تکوین نخستین جوامع ابتدایی تا دولتهای اسلامی مدرن معاصر، اندیشه سامان بخشی به حیات سیاسی اجتماعی و تنظیم روابط بین فرمانروایان و فرمانبرداران، از مهمترین دغدغه های بشر بوده است. این اندیشه، به تبع میزان دخالت «رای مردم» در ساختار سیاسی، موجب اشکال متفاوتی از حکومت از قبیل: سلطنتی، اریستوکراسی و جمهوری شده است. اما آنچه برای این پژوهش اهمیت دارد، این است که تاریخ حکومتها، نشانگر این است که دولتها بدون همدلی و حضور فعال مردم، دچار معلولیت سیاسی شده و همواره در درون خود با مشکل بی ثباتی سیاسی مواجه بوده اند.

برخی از اندیشمندان معاصر و فقهای نو اندیش که با ذهنیتهای قرن بیستمی تفقه می نمایند، معتقدند زن و مرد در اسلام به لحاظ حقوقی شناختی، از جایگاه برابری برخوردار بوده و آنچه از نابرابری در جوامع اسلامی مشاهده می گردد، عارضی بوده و منشا اسلامی ندارد. مهدی شمس الدین از فقهای نواندیش لبنان در این زمینه می گویند: «زن در نظام اسلامی (نظام شناختی، حقوقی و ارزشی) جایگاهی همانند مرد دارد. آیات قرآن کریم و احادیث سنت شریف که تواتر معنوی دارند، گواه بر این حقیقت هستند.»

فیض کاشانی به تبع دیگر حکمای اسلامی، انسان را محتاج به زندگی اجتماعی و تعاون و تمدن می داند و معتقد است که انسان به صورت فردی قادر به ادامه حیات نبوده و به تنهایی نمی تواند تدبیر امورات مختلف خود را متولی گردد. به عبارت دیگر، انسان بسیاری از حاجات خود را بدون معاونت و همکاری همنوعانش، نمی تواند بر طرف سازد.
علاوه بر اینکه انسان برای برطرف ساختن نیازهای مادی خود که فیض آنها را نیازهای «عارضه نفع عاجل و لذت زایل» می خواند به زندگی اجتماعی نیازمند است، برای برطرف ساختن نیازهای معنوی خود نیز که فیض از آنها به «ارتباط روحانی و اتحاد جانی» یاد می کند به زندگی جمعی علاقه مند می باشد.