نشریه علوم سیاسی
سال دوم شماره 2 (پیاپی 6، پاییز 1378)

اندیشه ها، کم و بیش، بازتاب وضعیت اجتماعی تاریخی هستند و از این حیث که نسبتی با شرایط ظهور خود دارند، امری تاریخی و تاریخمند می باشند؛ اما همین اندیشه ها، آنگاه که موضوع تفکر واقع می شوند، «تجرید» شده و به اقتضای بنیاد نظری که فراهم نموده اند، حیات و کیانی مستقل پیدا می کنند. مشکل عمده در بررسی هر «فکر نظری» این است که آنها همواره از شرایط تاریخی اجتماعی خود می گریزند و با پنهان کردن مختصات زمانی مکانی خود، تمایل دارند که در عالم جاودانه و بی زمان ایده ها زندگی کنند. بدین سان، هرگونه ارزیابی از ماهیت اندیشه ها، وظیفه ای دوگانه دارد؛ تحلیل بنیاد منطقی و نظم درونی فکر، و تحلیل وضعیت تاریخی جامعه ای که ساختار پایه چنان نظام اندیشه را تمهید نموده است.

محققانی که موضوع اندیشه سیاسی اسلام را بررسی می کنند، در پیدایش مباحث عقلی، هر کدام به پررنگ کردن بعضی از عوامل پرداخته و آن را اساسی قلمداد کرده اند. آنان خواسته اند بین آن عامل و آغاز و رشد عقلانیت در جهان اسلام، رابطه برقرار کنند؛ در حالی که در پیدایش پدیده های اجتماعی و همچنین آغاز اندیشه در موضوعی خاص، معمولا عوامل مختلفی موثرند و نمی توان صرفآ به عوامل خارجی یا داخلی استناد کرد و بهتر است که مجموعه زمینه ها در نظر گرفته شود. بنابر این در این مقال، به مهمترین زمینه هایی که به نظر می رسد دارای نقش بیشتری باشند، اشاره می کنیم. زمینه ها و عواملی همانند نزول قرآن، پیدایش فرقه های مسلمان، گسترش متصرفات مسلمین و نهضت ترجمه به ترتیب مورد بحث و بررسی قرار می گیرند.
آنچه در این مورد اساسی به شمار می رود، پدیده بسیار مهم وحی و نزول قرآن است. می توان گفت که در اثر گذشت زمان، ابعاد مختلف قرآن روشن شده و جهت فهم معنای آن، تلاشها و زحمات بسیاری صورت گرفته است تا معنای آن آشکارتر گردد.

به مرور ایام افراد بشر معجزات را جزء بدیهیات تلقی می کنند. شاید ماندگارترین و عمومی ترین معجزه از میان معجزاتی که فلاسفه اسلامی نیروی زیادی را وقف آن کردند، موفقیتهای سیاسی پیامبران است: در غیر این صورت، چگونه چهره های گمنامی چون موسی (ع)، عیسی (ع) و محمد(ص) توانستند افکار و اعمال بخش اعظم بشر متمدن را شکل بدهند. در فرهنگ متعالی تمدن اسلامی، اندیشه ها و آثار طبیب، پروفسور و وزیر سلاطین ایرانی ابن سینا (370 428 ه. 980 1037م) چنین نقش محوری داشته است: به مدت تقریبا هزار سال هر یک از سنن اندیشه اسلامی که مدعی اعتبار بشری جهانشمول و گسترده تر بوده است، مستقیما به آثار او یا علوم منطق یا مابعدالطبیعه متوسل شده است.
تحقیق حاضر به بررسی برخی از مفاهیم فلسفی آن دستاورد می پردازد. این تحقیق با ارائه خلاصه ای از زمینه تاریخی و فکری ابن سینا و سنن رقیبی که از دل آثار وی رشد کرد شروع می کند و سپس به طرح ویژگی های اساسی خط مشی فلسفی و ادبی وی در جهت حل مسئله مهم سیاسی آمریت برای تفسیر میراث نبوی می پردازد. در پی آن شرح وی از «دو چهره» نبوت و نقش فلسفه سیاسی در وحدت آن دو چهره و نیز آنچه وی سه ویژگی متمایز نبوت می نامد و معجزات سیاسی که این سه ویژگی در آنها به هم پیوسته اند ارائه خواهد شد. نتیجه گیری به ارائه مسائل بسیاری اختصاص دارد که تحت تاثیر بسیار گسترده کاربرد خلاق اسلامی وی در نظریه نبوتش و همچنین تداوم اهمیت فلسفی آن ایجاد گردید.

خواجه نصیر الدین طوسی (597 - 672) از حکما و فلاسفه بنام قرن هفتم هجری است.
در فلسفه سیاسی وی، جامعه سیاسی از نظام سیاسی ای برخوردار است که دارای اجزاء و ساختاری است که همگی در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر می باشند. در مهندسی های به کار گرفته شده در مواد و سازه های نظامات آن جوامع و در طراحی و برنامه ریزی آنها در راستای رسیدن و رساندن افراد جامعه به فضائل اخلاقی، تفاوتی ماهوی دیده می شود. بنابراین در نظر وی، این جوامع بسته به اهدافی که مردم آن تعقیب می کنند، به انواع متعددی تقسیم می گردند.

برای درک مفهوم سیاست و فراتر از آن، کلیه مفاهیم اجتماعی و سیاسی از دیدگاه اخوان الصفا، اهتمام زیادی تا کنون از طرف پژوهشگران و اندیشمندان انجام نگرفته است. علت اساسی این عدم اهتمام را باید در دیدگاه هایی جست و جو کرد که در خصوص شکل گیری این گروه پدید آمده است. اساسآ دو نظریه پیرامون اخوان الصفا وجود دارد. گروهی، آنان را دارای آرا و هدف سیاسی دانسته و گروهی، آنان را جماعت دینی قلمداد نموده که به دنبال تهذیب نفوس پیروان خویش و تعلیم و تربیت آنان بود. و یا حداقل، قبل از اینکه گروه سیاسی باشند، گروه دینی ای بودند که به دنبال اغراض دینی صرف بوده اند.() دسته اول قائلند که اخوان الصفا فقط تدوینگر فلسفه نبوده؛ بلکه داری فکر سیاسی و نظریات انقلابی نیز بوده اند و برای تحقق اندیشه های سیاسی خود، اعتقاد داشتند که اول باید نظام عقلی موجود دچار تحول شود تا زمینه برای عمل سیاسی فراهم گردد. سابقه فکری این روش، در اندیشه های یونانی است که بین نظام اجتماعی و عقلی ارتباط قائل می شدند. صرف نظر از نگرشهای متفاوت پیرامون گروه اخوان و علت و هدف شکل گیری آنان، این مساله را باید یادآور شد که مهمترین تحقیقات و پژوهشهایی که پیرامون آرا این گروه انجام گرفته است، از موضعی غیر تخصصی و خارج از قلمرو مباحث فلسفه و اندیشه سیاسی بوده است. عامل دیگر، ویژگی طرح مباحث سیاست در رسائل اخوان الصفا است که به گونه ای پراکنده در لابلای رسائل و بیشتر به صورت رمز و کنایه بیان شده است که نوعی تشتت نظر را درباره آرای سیاسی آنان به وجود می آورد. لازمه وحدت نظر در آرای اخوان الصفا، مطالعه جزء به جزء رسائل آنان است که این نوشته نیز با این ویژگی انجام گرفته است.

علامه سید حیدر آملی، در شمار اندک فیلسوفان و اندیشمندان مشهوری است که شرح زندگی علمی سیاسی خویش و تفصیل آثار و تالیفات و ترتیب زمانی نگارش آنها را خود، به قلم آورده است. وی در سال 720 ه. ق در آمل به دنیا آمد و مدت سی سال تحصیلات خویش در منقول و معقول را در شهرهای آمل، خراسان، استرآباد و در نهایت اصفهان، ادامه داد. وی بعد از باز گشت از اصفهان می گوید: زمانی که از اصفهان به آمل باز گشتم، به خدمت پادشاه عادل فخرالدوله، فرزند ملک سعید مرحوم شاه کیخسرو در آمدم. او مرا به کرامت و جلالت اختصاص داد و مرا از نزدیکترین یاران و از ندیمان خویش قرار داد. سپس از اخص خواص و در نهایت، از بزرگترین نواب(و وزیران) او شدم. سید در سن سی سالگی دستخوش بحران معنوی می شود و با کناره گیری از مناصب دربار حاکم طبرستان، خرقه درویشی بر تن و ابتدا به جوار الهی هجرت رفته و در مجاورت مکه معظمه و مدینه منوره سکنی می گیرند. تصمیم به اقامت دارد؛ اما کسالت و مرضی که بر او عارض می شود، وی را وادار به هجرت به سوی عتبات عالیات در عراق کرده و مدت سی سال در آنجا رحل اقامت می افکند و آن طور که خود نگاشته است؛ تا سن 63 سالگی در نجف اشرف بوده در این مدت، حدود چهل رساله و کتاب عربی و فارسی را به نگارش در آورده است. چون تفصیل شرح حال خود نگاشته وی در مقدمه «نص النصوص»() و «تفسیر المحیط الاعظم»() آمده است به همین مختصر بسنده می شود.

صدر الدین محمد شیرازی، مشهور به صدر المتالهین و ملاصدرا، در سال 979 ه. ق. در شیراز متولد شد. وی تنها پسر ابراهیم شیرازی بود. ابراهیم مدتها منصب امارت داشت و از چهره های قدرتمند سیاسی و اجتماعی شهرش به شمار می رفت. صدر الدین، پس از تکمیل تحصیلات مقدماتی، رهسپار کاشان شد() و پس از مدتی تلمذ در کاشان، در حدود سال 995 ه. ق. برای تکمیل تحصیلات عازم اصفهان گردید. در اصفهان نزد شیخ بهایی به تحصیل علوم نقلی و در محضر میرداماد به کسب علوم عقلی پرداخت. ملاصدرا به دلایلی چند؛ از جمله راضی نبودن به تحصیلات رسمی مرسوم، از زندگی در اصفهان سرباز زد و بین هفت تا پانزده سال (بنابر اختلاف اقوال) در روستای کهک، از توابع شهرستان قم کنج عزلت گزید و به تهذیب نفس پرداخت تا همچنان که خود در مقدمه کتاب اسفار می گوید، به شهود عالم معقول نائل آمد. پس از آنکه به کمال صوری و معنوی دست یافت، بار دیگر به زندگی دنیوی بازگشت. این سیر مطابق چهار سفری است که وی در آغاز کتاب اسفار به توضیح آنها پرداخته و کتاب عظیم خویش در حکمت متعالیه را بر آن اساس سامان داده است.

محمد ابن مرتضی ابن محمود، مشهور به ملامحسن فیض کاشانی از عالمان بزرگ عهد صفوی است که در سال 1007 ه. .ق، در کاشان و در یک خانواده اهل دانش و فضل، چشم به جهان گشود.() وی تحصیلات اولیه خود را از محضر دایی خود که ممتاز عصر خویش بوده آغاز کرده و پس از آن، متوجه اصفهان شد. و برخی از رشته های علمی را در آنجا فرا گرفته و جهت استفاده از محضر فقیه عصر، سید ما جد ابن هاشم صادقی بحرانی به شیراز رفت. و پس از آن، دوباره به اصفهان بازگشت از محضر شیخ بهاء الدین محمد عاملی اجازه روایت حدیث گرفته و سپس راه حجاز در پیش گرفت. و در آن سفر، خدمت شیخ محمد ابن شیخ حسن ابن شیخ زین الدین عاملی رسیده و از ایشان نیز اجازه نقل حدیث گرفت. پس از آن ملامحسن در قم خدمت صدر المتالهین به تحصیل علوم عقلی همت گماشت و پس از مهاجرت ایشان به شیراز، فیض در آنجا اقامت نمود و به دامادی ایشان نائل گردید. فیض پس از آن، به کاشان برگشته و مشغول تدریس و تالیف کتب شده و به ترویج جمعه و جماعات در میان مردم پرداخت.

سید جعفر ابن ابی اسحاق دارابی، معروف به کشفی در سال 1191 ق در اصطهبانات فارس به دنیا آمد در دوران کودکی، اوج بحرانهای سیاسی نظامی و درگیری های زندیان با یکدیگر و زندیان با آغامحمد قاجار را با تمام وجود حس کرد. لذا می توان گفت که وی فرزند بحران و زاده ترس از ناآرامی های سیاسی اجتماعی بوده است. مساله ای که تا پایان عمر او را رها نکرد و باعث شد که همواره از بی ثباتی نگران و فراری باشد.
پدر او سید یعقوب، از علمای داراب بود که پس از مدتی ترک دیار کرد و ضمن اقامت در اصطهبانات، در همانجا نیز با دختر شیخ حسین بحرانی ازدواج نمود که سید جعفر تنها ثمره این ازدواج بود. سید یعقوب پس از چند سال دوباره به داراب بر گشته و سرانجام در حدود سال 1198، زمانی که سید جعفر هفت ساله بود، وفات یافت. فوت پدر مزید بر بحران مذکور شد و از سید جعفر چهره ای بسیار حساس و بی پناه ساخت.

کتاب «المله» در مجموعه آثار سیاسی فارابی از جایگاه نظری ویژه ای برخوردار است. فارابی در این کتاب با تقسیم علم مدنی به دو بخش فلسفه مدنی و فقه مدنی و ایجاد تناظر تئوریک بین آن دو، در واقع مبنایی نظری برای دیگر مباحث سیاسی خود در آثاری چون آراء «اهل مدینه فاضله»، «سیاست مدنیه»، «فصول مدنی» و «احصاء العلوم» تدارک دیده است این کتاب توسط محسن مهدی، محقق عراقی، احیاء و مورد بررسی انتقادی قرار گرفته است. مشخصات کتابشناختی کتاب «المله» به شرح ذیل است: ابونصر فارابی، کتاب المله و نصوص اخری، تحقیق محسن مهدی، بیروت: دارالمشرق، 1986.