نشریه علوم سیاسی
پیاپی 3 (زمستان 1377)

بررسی آزادی انسان در مذهب شیعه سابقه طولانی دارد و نمی توان آن را به زمان خاصی محدود نمود؛ هرچند در شکل گیری دچار فراز و نشیب شده است؛ لیکن ریشه آن از آغاز تشکل علمی حدیثی در مذهب شیعه به وجود آمده است. و بر همین اساس، در سخنان امیرالمومنین علیه السلام، اولین امام شیعیان، آزادی و حق انتخاب بشر به روشنی بیان و بر آن استدلال شده است که در بخش روایات به آن اشاره خواهد شد.
از این رو، باید گفت علم کلام، فقه، حدیث و دیگر علوم اسلامی شیعی که با عقاید و اعمال مردم سر و کار دارند، از بررسی آزادی غافل نمانده اند؛ بویژه در زمان پیدایش دو عقیده «جبر» و «تفویض» در میان اهل سنت که هواداران هر عقیده ای در برابر عقیده دیگر و هوادارانش جبهه گرفته و هر کدام از آنها دیگری را کافر و خارج از دین دانستند.

آزادی و ولایت از جمله اصول و مبانی فقه سیاسی شیعه بوده و از جایگاه والایی برخوردار می باشند. یکی از مباحث بسیار مهم درباره آزادی و ولایت، رابطه ای است که این دو مفهوم در فقه سیاسی داشته و بر اساس آن رابطه، مفهوم خاصی پیدا کرده اند. آنچه در پی می آید، نوشتار مختصری است که درصدد بررسی رابطه آزادی و ولایت در فقه سیاسی معاصر شیعه بوده و تلاش می کند رابطه این دو مفهوم را در دیدگاه های عمده درباره ولایت فقیه، تبیین و بررسی نماید. بر این اساس، ابتدا به طرح دیدگاه ها پرداخته، سپس رابطه آزادی و ولایت را در آن دیدگاه ها بررسی کرده و آنگاه تلاش فقهای معاصر در حل مساله آزادی و رابطه اش با ولایت را دنبال می کنیم.

بین محققان مسلمان، مناقشات ومباحث فکری فراوانی پیرامون مساله «جایگاه آزادی ها در اسلام» در گرفته است تا میزان آزادی جامعه وفرد را در فعالیتهای شخصی ای که به ویژگی های فردی او مربوط می شود مانند اعمال ومواضع وجایگاه هایی که موافق تمایل وسلیقه اوست مشخص کنند واندازه این آزادی را در سطح مواضع سیاسی؛ مانند مبارزه با حکومت یا حمایت از آن در داخل حکومت اسلامی ودر صورت غیاب دولت در جامعه اسلامی ویا گرایش به حزب وقرار گرفتن در دایره حزبی ای که کم وبیش از اساس یا جزییات اسلام منحرف شده است، بررسی کنند.

حزب سیاسی، جمعیتی سازمان یافته در درون یک نظام سیاسی است که عقیده ای مشترک دارند و برای کسب و به کارگیری قدرت سیاسی در اجرای دیدگاه ها و اهداف خود، با یکدیگر متحد شده اند.()حزب، بنا به تعریف فوق،پدیده ای جدید و از دیدگاه فقهی، مساله ای نوظهور در جامعه و فرهنگ شیعی است که به رغم ضرورتی که در زندگی سیاسی دارد، کمتر مورد کاوش قرار گرفته است.()هدف این مقاله، ارزیابی نسبت این پدیده با مبانی فقهی و کلامی شیعه و به دنبال آن، بررسی مشروعیت احزاب در زندگی سیاسی شیعیان است.

احزاب در دنیای معاصر نقشی والا در جامعه مدنی دارند. شرط اولیه دموکراسی های نمایندگی، وجود احزاب است. جوامع اسلامی نیز کمابیش به شکل ارادی یا غیر ارادی در حال پذیرش پدیده های نوینی چون احزاب هستند. مباحث نظری، می تواند زمینه ورود شایسته احزاب به کشورهای اسلامی را فراهم نماید. در حکومت اسلامی هم در مبانی نظری و دینی و هم در جوانب سیاسی و کارشناسی احزاب، نقاط ابهامی وجود دارد. نظریه ولایت فقیه لوازم بی شماری دارد که به طور مثال، آثار خود را راجع به آزادی های سیاسی یا وجود احزاب و محدودیتهای آن نشان می دهد.

میشل فوکو، متفکر معاصر فرانسوی در حوزه های گوناگون علوم اجتماعی به تفکر و اندیشه پرداخته است. حرکت فکری او تحول مهمی در علوم اجتماعی ایجاد کرده است تا حدی که او را ویرانگر علوم اجتماعی رایج دانسته اند. یکی از حوزه های اساسی اندیشه فوکو و حتی به تعبیر برخی مفسرین، مهمترین دستاورد نظری او، تحلیل روابط دانش و قدرت است. مقاله حاضر می کوشد تا این وجه از یافته های فوکو را ایضاح نماید. دریافت فوکو از قدرت، صریح و پویاست. نویسنده مقاله بر این باور است که دریافت او از دانش نیز به همان اندازه پویاست. نویسنده طی سه مبحث به تبارشناسی صورتبندی های جدید قدرت و دانش، بررسی مفاهیم مذکور همراه با بحث مبسوطی راجع به حاکمیت سیاسی و معرفتی و نهایتآ پویایی دریافت فوکو از قدرت و دانش می پردازد.

این نوشته، شامل اشاراتی درباره زندگی و زمانه مولف، جایگاه و آثار علمی و سیاسی وی خواهد بود. در همین جا متذکر شوم که این نوشته بیشتر توصیفی است؛ بدین معنا که کشف ارتباط اندیشه های سیاسی جلال الدین دوانی با زندگی شخصی و حیات سیاسی، اجتماعی و علمی ایشان و اوضاع سیاسی اجتماعی عصر او را به عهده خوانندگان وامی گذاریم.

از تاسیس مدرسه علوم سیاسی در سال 1277 ش/ 1317ق و ورود علم سیاست() به ایران یکصد سال می گذرد. بررسی کارنامه فعالیت دانش پژوهان علم سیاست طی این دوران و تحولاتی که این دانش، پشت سر گذاشته است؛ بویژه آنچه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و وقوع انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها رخ داده، برای ارزیابی وضعیت کنونی و روندهای آینده آن بسیار بجا و ضروری است. تاکنون در این زمینه مطالعاتی صورت گرفته که گرچه در خور تقدیر است؛ اما به هیچ روی کافی نیست. (عنایت، 1372؛ پهلون، 1368؛ ازغندی، 1372) در این مقاله دعوی پاسخ گفتن به چنین چیزی نیست که از حد توان و گنجایش آن فراتر است؛ اما این مختصر می تواند درآمدی بر تلاشی گسترده و همه جانبه در جهت شناخت بهتر وضعیت کنونی علم سیاست در ایران باشد که امیدوارم در مجالی وسیعتر بدان توفیق یابم.

نوشتار حاضر درصدد است تا به مناسبت نخستین انتخابات شوراهای اسلامی شهر وروستا، گزارشی را از مجموعه دیدگاه ها و نگرشهای متفاوت در قبال این پدیده جمع بندی نموده و خدمت خوانندگان فصلنامه علوم سیاسی تقدیم نماید. با این امید که بستر و فضای مناسبی را برای طرح، تبین و تضارب افکار اندیشمندان دینی و نخبگان حوزوی و دانشگاهی فراهم آورده و موجبات باروری و غنای بیشتر مبانی دینی و تئوریک مقوله های سیاسی، چون: شوراهای اسلامی، مشارکت سیاسی، مسوولیتهای سیاسی واجتماعی شهروندان جامعه اسلامی و حقوق شهروندی را فراهم سازد.