فصلنامه پژوهش حقوق عمومی
سال هشتم شماره 20 (پاییز و زمستان 1385)

از زمان تاسیس جمهوری اسلامی ایران در سال 7531،موضوع افغانستان یکی از مسائل و موارد مهم سیاست خارجی آن بوده است.با این همه،جایگاه و اهمیت این کشور در سیاست خارجی ایران یکسان نبوده است.بلکه با توجه به تحولات داخلی افغانستان، منطقه ای و بین المللی دستخوش تغییر شده است.به گونه ای که در برخی مواقع به علت بروز بحران های شدید و عمیق در این سه سطح،افغانستان به صورت مهمترین موضوع و معضل سیاست خارجی ایران درآمده است.تهاجم نیروهای ائتلاف بین المللی به رهبری آمریکا به افغانستان و سپس سقوط طالبان در دسامبر 1002،یکی از آن موارد و مقاطع تاریخی است. اگرچه این رخداد،«بحران سیاست خارجی»برای جمهوری اسلامی به شمار نمی رود،اما بحرانی منطقه ای و بین المللی در محیط امنیتی پیرامونی آن پدید آورده و امنیت و منافع ملی ایران را شدیدا تحت تاثیر قرار داده است. در این مقاله تلاش می شود،چرایی،چگونگی و رفتار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در این بحران تجزیه و تحلیل شود.زیرا انتظار می رفت ایران به عنوان یکی از بازیگران تاثیرگذار در افغانستان نقش فعال و سازنده ای در فرایند یاد شده ایفا کند؛نقشی که مستلزم سیاست خارجی کنشمند یا حد اقل کنشگر از سوی ایران باشد.بدین منظور،اهداف، جهت گیری و رفتار سیاست خارجی ایران در سه مقطع قبل از جنگ،مرحله ی عملیات نظامی و دوره ی سازندگی،بررسی و واکاری می شود.هدف اصلی،تبیین عوامل تعیین کننده ی سیاست خارجی ایران و عناصر تشکیل دهنده به رفتار آن در بحران افغانستان است.

سیاست خارجی امریکا در خاور میانه پس از حادثه یازدهم سپتامبر 1002 را می توان از منظر رویکردها یا نظریه های روابط بین الملل توضیح داد و فهمی از آن بدست آورد.اما آن رویکرد یا نظریه ای می تواند فهم بهتری از عملکرد این کشور در خاور میانه ارائه دهد که شاخص های هستی شناسه ی آن کمترین میزان تناقض و بیشترین تطبیق را با عملکرد امریکا داشته باشد.نویسندگان این مقاله به جهت نقش آفرینی موثر عناصر ایدئولوژیک و هنجاری در سیاست خارجی آمریکا پس از یازدهم سپتامبر ادعا دارند فهم بهتر و دقیقتر از عملکرد این کشور را می توان از منظر نظریه ی سازه انگاری به دست آورد.از این منظر،هنجارهای ملی و بین المللی به عنوان یک متغبر مستقل،همواره نقش مهم و تعیین کننده ای در جهت گیری سیاست خارجی امریکا داشته اند.این مهم باعث شده است که امریکا منطق برازندگی را به جای منطق نتیجه در سیاست خارجی خود همواره برگزینند.به کلام دیگر هنجارهای تعیین کننده در سیاست خارجی آمریکا،هویتی را بر روح سیاست ورزان آمریکا می دمد که آنها کنشی را برمی گزینند که دیگران از آنها انتظار دارند(هویت جمعی)و همچنین کنش خود را براساس رسالتی که برای خود تعریف کرده اند تنظیم می کنند(هویت نقشی).در این راستا دولت مردان کاخ سفید حاضر شدند حتی ساختارهای نظام بین الملل را در جهت اهداف ایدئولوژیک خود تغییر دهند(توافق نسبی کارگزار بر ساختار).

رفتار بازیگران در صحنه بین الملل در خلاء شکل نمی گیرد.عوامل و نیروهای فراوانی وجود دارند که در شکل دادن به رفتار از اعتبار برخوردار هستند.رفتار بازیگران دولتی،ملی و فراملی تا حدود وسیعی متاثر از ملاحظات داخلی و بین المللی است.رفتار دارای ابعاد داخلی و بین المللی است که البته این دو دارای وزن یکسان نمی باشند.مهمترین عامل داخلی تصور منابع ملی و عامل بین المللی مهم همانا سیستم بین المللی است.از تعامل این دو است که چارچوبی که در بطن آن رفتار شکل می گیرد بوجود می آید.

جهان امروز با دو وضعیت ظاهرا متعارض روبه روست: از یک سو شاهد ظهور شبکه ای از جنبش های سیاسی و فکری اقلیت های مذهبی، قومی، مهاجران، فمینیست ها، طرف داران حفظ محیط زیست و... است که رفتار، عقاید و شیوه های زندگی و فرهنگ متفاوتی از فرهنگ مسلط جامعه ارایه می کنند و درگیر منازعه ای بزرگ تر بر سر شناسایی(recognition) هویت و تفاوت خود هستند. از سوی دیگر، جهانی شدن موجب درک نوینی از واقعیت جهان شده است که مطابق آن جهان مبدل به فضای عام مشارکتی با نیرو های اقتصادی، فرهنگی و تکنولوژیکی خاص خود شده که مهمترین خصلت آن ظهور فرهنگ جهانی است. پرسش اصلی این است که تاثیر جهانی شدن بر عرصه فرهنگ چه بوده است؟ آیا جهانی شدن موجب حل هویت های خاص فرهنگی در فرهنگ عام جهانی نو ظهور شده است؟ آیا جهانی شدن به معنای حاکمیت فرهنگ واحد آنگلو - آمریکایی و نفی همه هویت های نو ظهور است یا در کنار این فرهنگ جهانی، تکثر گرایی فرهنگی تداوم می یابد؟
این مقاله با ترسیم وضعیت تکثر فرهنگی موجود در بسیاری از جوامع و پدیده جهانی شدن سعی می کند وضعیت هویت و تکثر فرهنگی موجود در بسیاری از جوامع و پدیده جهانی شدن سعی می کند وضعیت هویت و تکثر فرهنگی در عصر جهانی شدن را مورد بررسی قرار دهد؛ لذا فرضیه این مقاله این است که جهانی شدن ضمن ایجاد فرهنگ جهانی، شرایط امکان ظهور و تداوم فرهنگ های قومی، محلی، ملی، دینی و... و هویت های متکثر را فراهم آورده است. این هویت سازی گاهی در قالب بومی سازی ارزش های جهانی چون دموکراسی، جامعه مدنی، اقتصاد و تجارت و... نمودار می شود؛ همان طور که برخی کشور ها، ارزش های جهانی فوق الذکر را با افزودن قیود فرهنگی و هویتی خاص جامعه خود مانند دموکراسی اسلامی به کار می برند.

هدف اصلی ریچارد رورتی فیلسوف پست مدرن آمریکایی آن است که لیبرالیسم را به گونه ای تبیین کند که با اندیشه های پست مدرن در عصر تکثر و عدم ایقان سازگار جلوه کند. همانند سایر متفکران پست مدرن، وی بر آن است که مفاهیم بنیادین سنتی فلسفه مانند «حقیقن محض»، «طبیعت انسان» یا «طبیعت جهان» تصنعی هستند. اما به نظر او، این تمایل به ساختار شکنی در اندیشه پست مدرن، نباید نشانه «عدم مسوولیت اخلاقی» تلقی شود. دغدغه رورتی حفظ فرهنگ لیبرالی حقوق بشر و مداراست، اما او می کوشد که این فرهنگ را بدون ارجاع به مفاهیم سنتی فلسفه غرب پاس بدارد. وی بدین منظور پراگماتیسم خاص خود را مطرح می کند که در برگیرنده سه نکته اصلی است: الف) رد نظریه معرفتی بازنمایی، ب) عقلانیت مبتنی بر حس جمعی همبستگی، ج) نفی بنیان گرایی در پذیرش دیدگاه های اخلافی و سیاسی و به ویژه لیبرالیسم. در حوزه اندیشه سیاسی، رورتی هوا خواه نوعی لیبرالیسم معطوف به قاعده است که هدفش در حوزه عملی اجتناب از ستم و تحقیر دیگران، و در حوزه خصوصی تسهیل خودآفرینی است. البته دیدگاه های رورتی در همه این زمینه ها با چالش هایی جدی از سوی منتقدانش مواجه شده اند.

حکومت در اندیشه سیاسی بازرگان برایندی از مبانی دینی و فکری اندیشه او و متاثر از تحولات حوزه اجتماعی و سیاسی دورانش بوده است. در بررسی آرا و اندیشه های بازرگان به دو نوع حکومت: دموکراسی مبتنی بر دین و دموکراسی مبتنی بر قانون اساسی بر می خوریم که در عین دارا بودن اشتراکات فراوان، تفاوت هایی هم با یکدیگر دارند. بازرگان در چارچوب ایدیولوژی اسلامی و متاثر از تحولات سیاسی و اجتماعی دهه های 40 و 50- حکومت دموکراسی دینی خود را که تلفیقی از عناصر و اصول دینی و دموکراتیک از قبیل آزادی، تقوا، عدالت، اطاعت از حاکم منتخب مردم، مشارکت و مشورت با مردم، رای اکثریت، تساهل و اقتصاد اسلامی... را- صرف نظر از سازگاری یا عدم سازگاری عناصر دینی و دموکراتیک طراحی می کند- بازرگان به دموکراسی مبتنی بر قانون عقیده ای راسخ و دایمی دارد، اما در آثار متاخرش بعد از انقلاب، چنین حکومتی نمود بیشتری دارد. در این حکومت از محدوده دخالت دین در سیاست کاسته شده است و حکومت را امری بشری و عقلانی فرض می کند. عناصری چون: آزادی های مدنی، مساوات و برابری، اقتصاد آزاد و رقابتی، کوچک سازی دولت، تفکیک قوا، تاهل و تسامح، رای اکثریت و تمرکز زدایی در آن برجستگی بیشتری دارد. تاثیر پذیری از آموزه های دینی در این نوع حکومت نیز مشهود است.

اندیشه های ایمانویل کانت در باب صلح پایدار، بر پایه پیش زمینه ها و شرط های قطعی صلح و تفاهم میان ملت ها و دولت ها، ترکیبی از ایده های واقع گرایانه مانند «فدراسیون دولت های آزاد» و هم چنین ایده هایی است که هر چند تحقق آنها آسان به نظر نمی رسد، اما می تواند انگیره ساز پیشرفت نوع بشر در آینده باشد. ایده «جامعه جانشهری» کانت، پس از حدود دو قرن، در «جامعه مدنی جهانی» و «شهروندان جهان» به مثابه دو مفهوم متعلق به دوران معاصر، بازتاب یافته است. در برابر، نظریه «حکومت یگانه جهانی» کانت، امری مشروط است، چرا که به ارتقای سطوح آموزش و فرهنگ انسان ها در گستره گیتی بستگی دارد؛ در غیر این صورت، چنین حکومتی می تواند به خود کامگی و یا فرو پاشی منجر شود. بی تردید، یکی از راه های اصلی نیل به جهان گرایی در تمام جنبه ها، تعامل از رهگذر گفت و گو و همکاری دسته جمعی ژرف، پیوسته و استوار است.