مجله نامه مفید
پیاپی 30 (تابستان1381)

هر نظریه معنایی جامعی که متکفل تحلیل و تبیین توصیفات معرفه، مانند «نویسنده بوستان» و «رئیس جمهور ایران»، در جمله های زبان طبیعی است، علاوه بر این که باید بتواند تحلیل معنایی درستی از جمله هایی مانند «نویسنده بوستان شاعر است» و «رئیس جمهور ایران عاقل است» ارائه دهد، باید بتواند به شایستگی نیز از عهده مشکل مربوط به این گونه جمله ها، یعنی مشکل جمله های مشتمل بر توصیفات معدوم، نظیر «پادشاه فرانسه طاس است» و «مربع مستدیر مستدیر است»، برآید.
همچنین علاوه بر این که آن نظریه باید از کفایت لازم برای تبیین و تحلیل توصیفات معرفه، در جمله های گرایش های قضیه ای، نظیر «حسن اعتقاد دارد که نویسنده بوستان شاعر است» و «درباره رییس جمهور ایران، حسن اعتقاد دارد که او عاقل است»، برخوردار باشد، باید بتواند به نحو رضایت بخشی نیز مشکل مربوط به آنها، یعنی «مشکل جانشینی» عبارات هم ارزش را در آن جمله ها نظیر سلسله جمله های: الف- «حسن اعتقاد دارد نویسنده بوستان شاعر است»، ب- «نویسنده بوستان نویسنده گلستان است»، ج- «حسن اعتقاد دارد نویسنده گلستان شاعر است»، حل نماید.
راسل مدعی است، نظریه تسویری او از توصیفات معرفه کفایت و توانایی لازم را برای تحلیل و تبیین درست همه آن جمله ها، و همچنین حل دو مشکل پیرامون آنها، دارا می باشد. در این مقاله خواهیم دید که ادعای راسل در مورد جمله های گرایشی و مشکل مربوط به آنها، یعنی «مشکل جانشینی»، ادعایی نادرست است.

اگر بگوییم که اساسی ترین مفهوم در مکتب پدیدارشناسی، مفهوم حیث التفاتی است، سخنی به گزاف نگفته ایم. مبنای معرفت شناسی و شناخت شناسی در این نحله فلسفی، ریشه از مفهومی می گیرد که باید سرگذشت آن را در تاریخ فلسفه کاوش نمود. برنتانو بدون شک اولین کسی است که این مفهوم را دوباره در پدیدارشناسی به عنوان یک اصل شناخت شناسی، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. بدون ریشه یابی تاریخی این مفهوم، علل توجه برنتانو به آن نیز به روشنی تبیین نخواهد شد و نقش اساسی این مفهوم، نزد هوسرل هم دقیقا روشن نخواهد شد. البته کارکردهای متفاوت مفهوم حیث التفاتی و پیامدهای این مفهوم در دستگاه فکری هوسرل، یکی از شاخصه های توجه فیلسوفان، به مکتب پدیدارشناسی شده است. در این مقال ضمن بیان تاریخچه ای از این مفهوم، به بررسی این موضوع نزد برنتانو می پردازیم.

مقاله حاضر در صدد تبیین دیدگاه توماس آکوئیناس در باب عدالت به عنوان یک فضیلت می باشد. در این مقاله پس از بیان تعریف فضیلت و تعیین مهم ترین فضیلت اخلاقی، به بررسی نظرات توماس در باب عدالت توزیعی، حق و بی عدالتی پرداخته شده است.

در طول تاریخ بشر در کنار مساعی انبیا الهی در راستای معرفی خدای حقیقی به انسانها، عقلا و متفکرینی نیز بوده اند که حداکثر تلاش خود را جهت رهیافت عقل به وجود خداوند به کار گرفته اند. در این میان ابن سینا به عنوان فیلسوفی مسلمان از منزلت رفیعی برخوردار است. در مقاله حاضر پس از بحث از نظری بودن مساله اثبات خدا و این که از میان انواع براهین فلسفی چگونه برهانی در این باره قابلیت دارد. به بیان تقریرهای مختلف ابن سینا برای اثبات وجود باری تعالی در مهمترین آثار او یعنی: «شفا» «اشارات»، «نجات» و «مبدا و معاد» پرداخته و توضیح می دهیم که همه این تقریرها قابل جمع به بیان واحدی هستند. ابن سینا برهان خود را «صدیقین» می نامد که از این جهت مورد انتقاد ملاصدرا واقع شده است. از نظر بزرگان فلسفه، برهان ابن سینا نه لم است و نه دلیل، بلکه شبه لم است. در پایان به برخی ایرادات وارد بر برهان پرداخته ایم.

کیش گنوسی یا Gnosticism در زمره مکاتب مهم دینی- عرفانی صدر مسیحیت است. در این جستار، مکاتب مهم گنوسی سده های دوم و سوم میلادی مورد تحلیل قرار می گیرد. مکاتب گنوسی عمده مبتنی بر آرا عارفان صدر مسیحیت، مانند: شمعون مغ، والنتین، مرقیون و بازیلیدس است. صبغه عرفان در ادبیات هرمسی و در کیش مندایی، صبی یا مغتسله مکمل تحلیل کیش گنوسی است.
موضوع تازه ای که در این مقاله مطرح می شود، طرح عرفان مانوی است که از دل کیش گنوسی صدر مسیحیت برآمده و در سده سوم میلادی، روشنفکران دینی شرق (پیروان دیناوریه در خراسان) و نحله های دینی- عرفانی غرب (آسیای صغیر، سوریه و مصر) را سخت تحت تاثیر قرار داده است. بن مایه عرفانی مانویت، عبارت است از: هبوط روح از عالم نور به این جهان. در این مکتب، رسالت انسان، آزاد کردن پاره های روح علوی محبوس در پیکر مادی، رستگار شدن روح و پیوستن به جهان نور است.

نظریه اخلاق وظایف در بادی امر رادیلیو.دی. بوجود آمد ویژگی این نظریه این است که اصلی یا اصولی را به عنوان اصول پایه به رسمیت نمی شناسد وم اساسا قائل به فهرست منظمی از اصول اخلاقی نیست نویسنده در ابتدا نظریاتی را که در آنها اصل یا اصولی به عنوان اصل پایه در نظر می گیرد را رد می کند و سپس به تشریح این نظریه می پردازد که در آنها ابتدا به وظائف درباره امر بر می خوریم و سپس آنها را موازنه کرده به وظائف شایسته می رسیم. نویسنده در انتها به طور اختصار بر این نظریه اشاره می نماید.

هدف از این مقاله تحقیق در خصوص نظر ارسطو در باب محرک اول یا خداست. ارسطو در کتاب مابعدالطبیعه خود درباره حکمت یا فلسفه اولی بحث و برای آن دو تعریف ذکر می کند: 1- بحث درباره علل اولیه واقعیت 2- بحث درباره موجود بما هو موجود. این کتاب خود مشتمل به چهارده کتاب فرعی است. در کتاب آلفا علل اولیه را چهار تا می داند: فاعلی، صوری، مادی، غایی. در کتاب لاندا، وارد بحث از محرک اول می شود. قصد ارسطو تبیین وجود حرکتی است که سراسر عالم مادی را فرا گرفته است و از این زاویه است که وارد بحث خدا می شود. از نظر او، کل عالم کاروانی است که از قوه و نقص به سوی فعلیت و کمال روان است و محرک اول که فعلیت محض است. در راس هرم هستی قرار گرفته و این قافله را به جذبه شوق به سوی خود می کشاند. به تعبیر دیگر او علت غایی حرکت عالم است، نه علت فاعلی آن. ارسطو بعد از اثبات وجود محرک نامتحرک اول، آن را با خدا یکی می داند و برای او صفات الهی مانند حیات و علم قائل می شود و با این کار اصل اول فلسفی عالم را با اصل بنیادین دینی متحد می سازد، بعد از آن که آن دو از هم جدا شده بودند.
فعل خدای ارسطو، فکر است و متعلق این فکر هم، تنها خود اوست. بنابراین او علم و عنایتی به جهان ندارد. او معبود هم نیست. همچنان که خالق هم نیست. زیرا ارسطو ماده و حرکت را ازلی می داند.
جهان ارسطو غایتمند است، اما نه بدان معنا که موجودات آگاهانه به سوی غایت خویش روانند و نه بدان معنا که خدا، عالم را چنین قرار داده است. نفوذ و تاثیر خدا در عالم مانند نفوذ و تاثیری است که شخصی ناآگاهانه، در شخصی دیگر دارد یا حتی مانند تاثیری که یک مجسمه در طالب خود ایجاد می کند. سخن آخر این که آرا ارسطو در باب خدا نه کافی است و نه حتی چندان منظم و مبوب.

طرح مساله تاثیر عوامل غیر معرفتی بر معرفت در مقاله «اراده معطوف به باور» ویلیام جیمز نظر معرفت شناسان را به این بحث اساسی معطوف کرده است که تحصیل معرفت، چه بسا، تنها از مسیر معیارها و شاخصه های معرفتی صرف عبور نمی کند، بلکه از آن جا که بسیاری از باورهای انسان تحت تاثیر بیم و امیدها، عشق و نفرتها، منافع شخصی و... تحصیل می شوند، پاکسازی ساحات غیرمعرفتی انسان از رذایل و آراستن آنها به فضایل، در دستیابی او به حقیقت موثر می تواند باشد.
آنچه در این مقاله بحث می شود، طرح رابطه یکی از مقولات اخلاقی- دینی، یعنی گناه، با معرفت است. تلاش ما بر این است که نشان دهیم، چگونه در دو دهه اخیر، توجه معرفت شناسان، به بحث تاثیر ساحتهای غیر معرفتی بر ساحت عقیدتی بشر، جلب شده است و بنابراین می توان به گناه نیز به عنوان یکی از مقولات معرفتی نظر کرد.