فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی
سال دوازدهم شماره 2 (پیاپی 46، تابستان1388)

این مقاله با هدف مطالعه پراکنش فضایی کتابخانه ها در شهر مشهد با استفاده از مدلهای تحلیل فضایی و تکنیکهای مربوط به خود همبستگی فضایی در نرم افزار GIS و GEO DA نگارش یافته است. داده ها شامل نقشه کتابخانه ها و اطلاعات مربوط به نواحی شهر مشهد است. در مجموع در 51 ناحیه شهر مشهد، اطلاعات 35 کتابخانه وارد پایگاه اطلاعات مکانی گردید، که از این تعداد، 17 کتابخانه محله ای، 11 مورد ناحیه ای، 6 مورد منطقه ای و یک کتابخانه شهری بوده است.
بر این اساس، به منظور تحلیل توزیع مکانی کتابخانه ها در سطح شهر مشهد، از GISو بویژه تکنیکهای «خود همبستگی فضایی» و شاخصهای موران و ضریب گریاستفاده شده است.
در این تحقیق، مشخص شد که از نظر نسبت جمعیت به ازای کتابخانه، میانگین شهر مشهد مشابه میانگین استان است، اما از میانگین کشور پایین تر بوده و به لحاظ شاخص سرانه زیربنا، از میانگین استان و کشور بالاتر می باشد. بی تردید، نقش آستان قدس رضوی در تامین این فضاها و بویژه کتابخانه مرکزی، بی تاثیر نبوده است.
نتیجه حاصل از کاربرد تحلیل مدل خود همبستگی فضایی پراکنش کتابخانه ها در سطح نواحی شهر مشهد، نمایانگر الگوی پراکنده در سطح مشهد و توزیع ناعادلانه کتابخانه ها در سطح نواحی و ناهمگنی و نبود شباهت و ناپیوستگی واحدهای ناحیه ای به لحاظ شاخص کتابخانه بر اساس وسعت آنهاست. همچنین، تحلیل خود همبستگی دو متغیره موران نیز بیانگر رابطه منفی بین تراکم جمعیت و الگوی توزیع کتابخانه در سطح نواحی شهر مشهد است.

محل استقرار کتابخانه های عمومی و نحوه توزیع آنها در سطح شهرها، در میزان مراجعه و استفاده از این گونه کتابخانه ها، به شکل مستقیم یا غیرمستقیم دخالت دارد. در پژوهش حاضر، وضعیت استقرار کتابخانه های عمومی شهرستان اهواز در قالب دو معیار «سازگاری» و «مرکزیت»، و با کمک «سامانه اطلاعات جغرافیایی» (ساج) بررسی و ارزیابی و مناطق بهینه احداث کتابخانه های عمومی جدید در سطح شهرستان، در قالب نقشه مشخص گردیده است.

سیستم جامع کتابخانه ملی (رسا) نظامی است که از شهریور ماه سال 1385 در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، به کار گرفته شده است. نوشته حاضر بر آن است تا رابط کاربری این نرم افزار را مورد بررسی قرار دهد. هدف از بررسی این است که مشخص شود آیا رابط کاربری این نرم افزار از امکانات مارک ایران و یونی مارک بهره بهینه را برده است یا نه. به نظر می رسد با اینکه نرم افزار رسا، حداقل به ادعای طراحان آن، مبتنی بر مارک ایران است اما در آن، از توانایی های مارک ایران و یونی مارک استفاده بهینه ای نشده است. این نرم افزار می تواند با بهره مندی از امکانات مارک ایران و یونی مارک و حداقل با بهره گیری از فیلدهای بلوک 6__ و 7— بسیار بهتر از آنچه اکنون هست، باشد. این نرم افزار به یک طراحی دوباره، مبتنی بر تمامی توانایی های مارک ایران و نیز روزآمدهای جدید یونی مارک نیازمند است.

شناخت عوامل موثر و مشوق و حتی بازدارنده فعالیتهای علمی کتابداران، در برنامه ریزی برای ارتقای شناخت جامعه از حرفه کتابداری و افزایش تولیدات علمی کتابداران مفید است. نتایج کاربردی این پژوهشها به ارتقای همه جانبه حرفه کتابداری و اطلاع رسانی و در نتیجه سهیم شدن در توسعه پایدار کشور منجر می شود. هدف این پژوهش، شناسایی عوامل انگیزشی تالیف و ترجمه و به طور کلی فعالیتهای علمی و پژوهشی کتابداران ایرانی است که با ابزار پرسشنامه از نویسندگان حوزه کتابداری و اطلاع رسانی جمع آوری و شناسایی شده است. نتایج پژوهش نشان داد، از میان عوامل مورد بررسی در تاثیرگذاری در تالیف، عوامل غیر مادی بیشترین تاثیر را داشته و مشوقهای اصلی ایجاد انگیزه در کتابداران برای تالیف یا ترجمه به شمار می آیند.

هر نرم افزار کتابخانه ای از چند بخش تشکیل شده که هر یک به تناسب وظیفه مشخص، یاری دهنده بخشهای کتابخانه می باشد. اما اینکه تا چه حد امکانات موجود در نرم افزارهای کتابخانه ای، با نیازهای کاربران همخوانی داشته، مبحثی است که مدنظر این نوشتار است و تمرکز اصلی آن بر بخش امانت نرم افزار کتابخانه ای پارس آذرخش می باشد. هدف آن است تا امکانات موجود در بخش امانت این نرم افزار بررسی و قابلیتهایی برای آن پیشنهاد شود. در این مقاله، معیار توانمندی نرم افزار کتابخانه ای پارس آذرخش در پنج قسمت «اخطار دیرکرد»، «تغییر در زمان امانت»، «رزرو منابع»، «جریمه دیرکرد» و «تسویه حساب» بررسی شده و برای بهبود روند گردش کار نرم افزار در بخش مزبور متناسب با خواسته های کتابدار، پیشنهادهایی ارائه شده است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی میزان و عوامل موثر بر رضایتمندی استفاده کنندگان از خدمات بخش اطلاع رسانی کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی به روش پیمایشی و با استفاده از پرسشنامه انجام شده است. در این پژوهش، متغیرهای رشته، مقطع و محل فعالیت مراجعان، امکان دسترسی به منابع الکترونیکی، تجهیزات فیزیکی بخش و نقش کتابدار در جستجو، بازیابی و آموزش کاربران بررسی شد. جامعه آماری، شامل کلیه افرادی است که به قصد جستجو و بازیابی اطلاعات به این بخش مراجعه کرده اند که بر اساس جدول «مورگان»، 70 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند.
نتایج پژوهش نشان داد کاربران تا حد زیادی از امکان دسترسی به منابع الکترونیکی و پایگاه ها و مهارتهای اطلاعاتی و ارتباطی کتابدار رضایت داشته اند؛ اما از تجهیزات فراهم شده و ساعت کار بخش، ناراضی بوده اند.

این پژوهش با هدف بررسی وضعیت تولید اطلاعات علمی توسط اعضای هیئت علمی پژوهشگاه صنعت نفت طی سالهای 1382-1368 انجام گرفته است. در این مطالعه، روند تولید اطلاعات علمی، میزان تولید این اطلاعات به تفکیک نوع مدارک (طرح های تحقیقاتی خاتمه یافته، مقاله های ارائه شده، کتابهای تالیف و ترجمه شده و پایان نامه های هدایت شده) و گرایش موضوعی تولیدات علمی پژوهشگاه صنعت نفت در سالهای فوق بررسی شده است. گردآوری داده ها با استفاده از پرسشنامه و جستجو در پایگاه های الکترونیکی صورت گرفته است. نتایج تحقیق نشان داد، در طول سالهای مورد مطالعه مجموعا 3192 اثر علمی تولید شده است. از این بین، 1665عنوان (2/52%) مقاله، 1412عنوان (2/44%) طرح تحقیقاتی خاتمه یافته، 103عنوان (2/3%) پایان نامه هدایت شده و 12عنوان (4/0%) کتاب می باشد. به طور کلی، تولید اطلاعات علمی طی سالهای 1368 الی 1377، روندی افزایشی داشته است. از سال 1377 به بعد، روند تولید اطلاعات علمی نسبتا ثابت مانده و نسبت به سال 1377 کاهش نیز نشان می دهد. برخی از دلایل این کاهش در متن ذکر شده اند. 22% از مقاله های ارائه شده در نشریه های معتبر داخلی و خارجی منعکس شده است. بیشترین تعداد مدارک علمی تولید شده در سه موضوع پتروشیمی، مهندسی شیمی و مخازن هیدروکربوری است. سه پژوهشکده «اکتشاف و تولید»، «شیمی و پتروشیمی» و «پالایش نفت» بالاترین رقم تولیدات علمی را داشته اند.

بازآرایی و به نظم درآوردن نتایج جستجو در بازیابی اطلاعات، بخصوص وقتی حجم منابع بازیابی شده بسیار زیاد است. به کاربران در تسهیل امر بازیابی اطلاعات کمک می کند. بازآرایی و سازماندهی مدارک همواره بر اساس ویژگی های هر مدرک صورت می پذیرد. بنابراین، بازسازی نتایج جستجو نیز منوط به ویژگی های مذکور است. ویژگی های مدارک را می توان به دو گروه ردیف اول و ردیف دوم دسته بندی کرد. در این مقاله، با اشاره به انواع ویژگی های مطرح برای مدارک و اشاره به این نکته که خوشه بندی یکی از روش های رایج در دسته بندی نتایج جستجوست تلاش شده تا فصل مشترک میان این ویژگی ها و نیز روش های مختلف خوشه بندی مشخص گردد. در نهایت، با توجه به اینکه خوشه بندی نتایج جستجو از فناوری های نسبتا رایج در سطوح وب بوده و طراحان موتورهای جستجو برای بهبود نتایج، پژوهشی تکمیلی به منظور امکان سنجی و بررسی وجود ملزومات (نمایه سازی ویژگی ها) در جهت دسته بندی نتایج نشان دهنده آن است که با وجود توجه به ویژگی ها و نمایه سازی آنها توسط موتورهای جستجوی مختلف، و نیز ساده بودن الگوریتمهای خوشه بندی مورد نیاز در جهت بازآرایی نتایج بر مبنای این ویژگی ها (خوشه بندی مسطح)، حتی موتورهای جستجوی خوشه ساز نیز از این ویژگی ها در بازآرایی نتایج خود استفاده نمی کنند.

با توجه به رشد سریع مجله ها و افزایش قیمت آنها، به کارگیری شیوه های عینی مبتنی بر اصول کتاب سنجی، از راه های موثر و سودمند در بررسی میزان بهره وری نشریه هاست. از سوی دیگر، لزوم دستیابی متخصصان و محققان به نشریه ها ایجاب می نماید عوامل جانبی از جمله دسترس پذیری نیز مد نظر قرار گیرد تا زمینه را برای غلبه بر محدودیتها و عوامل بازدارنده در تامین نیازهای آموزشی و پژوهشی، فراهم سازد. این پژوهش در سال 1377 با هدف تعیین میزان استفاده از نشریه ها با توجه به عامل دسترس پذیری و به روش تجربی و پیمایشی انجام گرفت. جامعه پژوهش 399 عنوان و 3871 شماره مجله های لاتین سال 1997 موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی کرمان بود که از این تعداد، 1/15% عنوانها و 1/11% شماره ها در دسترس استفاده کنندگان قرار گرفت. تعداد دفعات استفاده با برچسب گذاری روی جلد مجله ها و تاثیر عامل دسترسی در استفاده با انتقال مجله های دندان پزشکی به محل این دانشکده (به عنوان نشریه های در دسترس در مقابل نشریه های سایر رشته ها که به عنوان نشریه های دور از دسترس در کتابخانه مرکزی نگهداری می شد) بررسی شد. اطلاعات بر اساس شاخصهای آمار توصیفی و استفاده از دو نرم افزار Spss و Epi6 تجزیه و تحلیل گردید. برای آزمون فرضیه پژوهش مبنی بر تاثیر داشتن عامل دسترس پذیری بر استفاده، از آزمون معنادار بودن درصد دو نمونه (z در سطح 5/0=α) استفاده شد.
یافته ها نشان داد در طول اجرای طرح 5/31% عنوانها و 3/36% شماره ها استفاده شده است. بیشترین درصد استفاده از هر عنوان، به دانشکده پزشکی (4/33%) و بیشترین درصد استفاده از هر شماره به گروه علوم پایه (8/43%) مربوط بود؛ در حالی که کمترین درصد استفاده از هر عنوان (5/23%) و نیز کمترین درصد استفاده از هر شماره (9/17%) به گروه زنان و مامایی تعلق داشت. به طور کلی، از مجموع مجله های مورد بررسی، 126 عنوان استفاده شد که از این تعداد 19 عنوان به مجله های در دسترس مربوط بود. فرضیه پژوهش در مقایسه دانشکده دندان پزشکی با دو دانشکده بهداشت و داروسازی تایید و در مورد سایر دانشکده ها رد شد. نتایج تحقیق در مورد نشریه های دور از دسترس، مبین اهمیت عامل دسترس پذیری است، اما نتایج مربوط به استفاده نکردن از برخی نشریه های در دسترس، مبین میزان اهمیت آن نشریه از دید استفاده کننده است. بنابراین، برای غلبه بر محدودیت دسترس پذیری و استفاده بهینه از نشریه ها، به کارگیری دستاوردهای موثر فناوری اطلاعات از جمله تسهیلات شبکه و اشتراک منابع و نیز در نظر گرفتن دیدگاه ها و نظرهای متخصصان موضوعی در گزینش نشریه های مهم به منظور تامین مناسب و منطبق بر نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان، پیشنهاد شد.

کتابخانه های دانشگاهی می توانند کانون اصلی تامین منابع اطلاعاتی مورد نیاز محققان و پژوهشگران باشند، مشروط بر آنکه هم روزآمد بوده و هم از لحاظ کمی و کیفی جوابگوی نیازهای رو به رشد جامعه استفاده کننده باشند. بنابراین، شناسایی نقاط قوت و ضعف کیفیت خدمات کتابخانه های دانشگاهی، به مدیران در پالایش سیستم موجود برای ارتقای خدمات کتابخانه ای، کمک شایانی می نماید. در این مقاله سعی شده با ترسیم نقشه فازی عناصر کیفی، نقاط حیاتی موفقیت و شکست کیفیت خدمات کتابخانه ای در دانشگاه یزد، شناسایی و زمینه های بهبود کیفیت خدمات را در کتابخانه های دانشگاه یزد فراهم آورد. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که مهمترین عامل حیاتی موفقیت، آمادگی کارکنان برای پاسخگویی به سوالهای استفاده کنندگان، و مهمترین عامل حیاتی شکست کیفیت خدمات، متناسب بودن ساعت کار کتابخانه با نیاز استفاده کنندگان، است.

رفتار اطلاعاتی، از جمله مهم ترین زمینه های پژوهشی در رشته اطلاع رسانی است و می تواند به عنوان عاملی اثرگذار در فرایند طراحی، توسعه و ارزیابی نظامهای بازیابی اطلاعات مورد توجه قرار گیرد. هر چند در گفتمان کلاسیک اطلاع رسانی، به پیوند این دو موضوع کمتر پرداخته شده است، اما در سالهای اخیر و تحت تاثیر ارتباط بیشتر رشته اطلاع رسانی با دیگر رشته های مرتبط، این پیوند مورد شناسایی و توجه بیشتر قرار گرفته است. مقاله حاضر در صدد است با معرفی رویکردی موسوم به «رفتار اطلاعاتی انسان» که در اثر تحولات پیش گفته پدید آمده است و با مرور ادبیات موجود، به ارتباط بین یافته های پژوهشی رفتار اطلاعاتی و رویکردهای موجود در فرایند طراحی، توسعه و ارزیابی نظامهای بازیابی اطلاعات بپردازد. در ادامه، به چندین روش نوین طراحی که در آنها به این ارتباط توجه می شود پرداخته شده و در پایان نکات برخاسته از نگرش انسان مدارانه در فرایند ارزیابی نظامهای بازیابی اطلاعات بررسی گردیده است.

در این مقاله ضمن تبیین فرایند مهندسی هستی شناسی ها، استخراج روابط معنایی با تکیه بر روش های مبتنی بر الگو، مطالعه شده است. نمونه ای از متون تخصصی فارسی در حوزه ربط تحلیل و روابط معنایی موجود در آن استخراج و دسته بندی گردید. همچنین، تعیین میزان پیدایی روابط معنایی در نمونه مورد تحلیل، در پاسخ به دومین پرسش پژوهش انجام پذیرفت. امکان استخراج و تعیین روابط معنایی در نمونه مورد تحلیل، تایید شد. این در حالی است که میزان پیدایی روابط، در سطح پایین ارزیابی می شود.